Ntungu Wa Misava Hinkwayo

Valawuri va vhumbha leswaku loko nhlayo ya vanhu lava dzahaka yi ya yi andza, nhlayo ya lembe ni lembe ya vanhu lava faka hi ku dzaha yi ta tlula 8 000 000 hi 2030. Va vhumbha leswaku ku dzaha swi nga ha dlaya vanhu lava ringanaka 1 000 000 000 eku heleni ka lembe ra va-2100.

Ku dzaha fole swi khumba ni vanhu van’wana lava nga dzahiki. Ku katseka ni swirho swa ndyangu leswi vabyaka, ku lahlekeriwa hi mali naswona lembe ni lembe ku fa vanhu va 600 000 lava nga dzahiki fole hi ku hefemula musi wa rona. Xiphiqo lexi xi tlulela eka un’wana ni un’wana naswona sweswo swi endla leswaku swikoxo swo khathalela rihanyo swi tlakuka.

Ku dzaha a ku fani ni mintungu leyi madokodela ma tsandzekaka ku yi tshungula. Dokodela Margaret Chan, mukongomisi wa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo u te: “Ku dzaha fole ku te ni vanhu, hikwalaho loko vona ni mfumo vo tiyimisela ku ku herisa va nga swi kota.”

Namuntlha matiko ma lwisana ngopfu ni ntungu lowu, lowu vangaka swiphiqo swa rihanyo. Ku sukela hi August 2012, matiko man’wana ya 175 ma endle xiboho xo lwisana ni ku dzaha fole.a Hambiswiritano, tikhampani letikulu ti endla leswaku ntungu lowu wu ya wu andza. Lembe ni lembe, tikhampani ta fole ti tirhisa mali leyi ringanaka timiliyoni eka ku navetisa leswaku ti kuma vaxavi lavantshwa, ngopfu-ngopfu vavasati ni vantshwa lava tshamaka ematikweni lama ha hluvukaka. Leswi ku dzaha swi godzombelaka, swi kombisa leswaku nhlayo ya vanhu lava dzahaka yi ta ya yi andza ku engetela eka vanhu va magidi ya timiliyoni lava ana se va dzahaka. Loko lava dzahaka sweswi va nga tshiki, nhlayo ya vanhu lava faka yi ta tlakuka eka malembe ya 40 lama landzelaka.

Ku navetisa ni ku godzomberiwa swi endla leswaku vanhu vo tala swi va tikela ku tshika mukhuva lowu va nga ha wu laviki. Naoko na yena u tshame a langutana ni xiphiqo lexi fanaka. U sungule ku dzaha a ha ri muntshwa. Ku encenyeta ndlela leyi mukhuva lowu a wu kombisiwa ha yona eka swihaxa-mahungu, swi endle leswaku a titwa a ri munhu wo antswa. Hambileswi a voneke vatswari va yena va fa hikwalaho ka khensa ya mahahu, a nga tshikanga ku dzaha ni loko a ri karhi a kurisa vana va yena vambirhi va vanhwanyana. U te, “A ndzi karhateka hi leswaku ndzi ta va ni khensa ya mahahu ni ku vilela hi rihanyo ra vana va mina kambe a ndzi tshikanga. A ndzi anakanya leswaku a ndzi nge pfuki ndzi tshike ku dzaha.”

Hambiswiritano, Naoko u tshikile ku dzaha. U pfuniwe hi leswi pfuneke vanhu va timiliyoni lava koteke ku tshika ku dzaha. I yini leswi n’wi pfuneke? Yana emahlweni u hlaya.