Xana Sayense Yi Nga Langutana Na Yona Mphikamakaneta Ya Lembe Xidzana Ra Vu-21?

“Sweswi ku na vumbhoni byo tala swinene bya sayense byo kombisa leswaku ku nga ri khale Manana Misava a nge he swi koti ku hambeta a hlayisa vana vakwe lava nga hava nkhathalelo, lava nga lawulekiki.”—The European, March 19-25, 1992.

VATIVI va ecology (vuxaka bya swivumbiwa ni mbango wa swona) va vula leswaku mhaka ya leswaku misava ya xungetiwa a hi matlangwana, i ntiyiso naswona yi fanele yi nyikiwa nyingiso. Kahle-kahle, va vula leswaku ku fanele ku tekiwa goza ra xihatla, loko khombo leri ri ta papalatiwa. Muungameri wa Worldwatch Institute, eku heleni ka va-1980, u te: “A ha ha ri na madzana ya malembe, hi ni malembenyana ntsena, lawa ha wona hi nga ringetaka ku lulamisa xiyimo lexi.”

Vahleri va buku leyi nge 5000 Days to Save the Planet a va kongome ngopfu loko va humesa buku ya vona hi 1990. Ku sukela kwalaho nkarhi wu ya wu hunguteka. Nkarhi lowu sweswi wu saleke leswaku ku ponisiwa planete, hi ku ya hi ku hlayela ka vona, se wu tshinelela masiku ya 4 000. Naswona loko lembe xidzana ra vu-21 ri hela, handle ka loko ko endliwa mahlori sweswi, nhlayo ya masiku lama saleke yi ta fika eka 1 500.

Hi swihi swiyimo leswi nga tolovelekangiki leswi vangeke khombo leri? Hi yihi mintlhontlho leyi tisiwaka hi lembe xidzana leri nga ta landzela?

Swiphiqo Swi Tshama Swi Ri Kona

Vanhu lava rhandzaka ku rhula va tsaka leswi Nyimpi ya Vusukumbele yi yimeke. Kambe ntlhontlho wo fikelela ni ku hlayisa ku rhula emisaveni hinkwayo wu le rivaleni. Loko Muungameri wa Furwa, Mitterrand, a vulavula hi swiphiqo malunghana ni ku kondletela vun’we eYuropa hi January 1990, u te: “Hi suka eka misava leyi nga enerisiki kambe leyi rhuleke, hi ya eka misava leyi hi anakanyaka leswaku yi lulamile ku tlula leyi, kambe leyi nga ta va ni madzolonga swinene ku tlula leyi.” The European ya vika: “Ku lava ntshunxeko [ematikweni ya khale ka Soviet] ku vange madzolonga, lawa ma tikombaka ma ta vanga nyimpi ya nyutliya, hambi leswi sweswi swi nga tikombiki ngopfu.”

Entiyisweni, mitlhontlho leyi sweswi misava yi langutaneke na yona a yi nga languteriwanga loko ku sungula Nyimpi ya Vusukumbele. Swi hi laha 5000 Days to Save the Planet yi vikaka ha kona: “Kwalomu ka malembe ya makume-ntlhanu lama hundzeke, mbango wa misava hi xitalo a wa ha ringanerile swinene. . . . Misava a yi ri ndhawu leyikulu, yo saseka ni leyi nga ni matimba; a swi vonaka swi nga ta koteka ku yi onha. Namuntlha hi byeriwa leswaku planete ya hina yi le khombyeni, ni leswaku ku yi onha ni ku yi thyakisa ka hina swi ta endla leswaku misava hinkwayo yi lova.”

Leswi vuriwaka makhombo ya ntumbuluko—mpfula ya xidzedze, swihuhuri, ku tsekatseka ka misava, ku buluka ka tivholkheno—swi humelela kun’wana ni kun’wana. Leswaku munhu se u wu kavanyete ku fikela kwihi mbango, a ku tiyisekiwi ha swona. Ku ni vumbhoni bya leswaku vuandlalo bya ozone lebyi sirhelelaka misava, etindhawini to tala se byi lale hi ndlela leyi chavisaka. Vativi van’wana va sayense, malunghana ni ku cinca ka tinguva loku nga ha vangaka makhombo, sweswi va vula leswaku ku nga ha hlasela hi xitshuketa ematshan’weni yo hlasela hakatsongo-tsongo.

I khale vatshila va ta vutshunguri va kayakayisiwa hi khensa, vuvabyi bya mbilu, swiphiqo swa ndzendzeleko wa ngati ni vuvabyi byin’wana. Ku nga khathariseki leswaku se ku hundze malembe yo tala ku ri karhi ku endliwa nhluvuko eka ta vutshunguri, vuvabyi lebyi bya ha dlaya. Le Yuropa ntsena, vanhu lava ringanyetiwaka eka 1 200 000 va fa hi khensa lembe na lembe, ku nga ku engeteleka ka tiphesente ta 65 eka ta malembe ya khume lama hundzeke. Hikwalaho ko karhateka hi ntungu lowuntshwa—AIDS, lowu dlayeke vanhu vo tala ku tlula khensa—mafu lawa yo tala ya khensa a ma ha xiyiwi ngopfu.

Ntlhontlho wun’wana: Hi malembe ya le hansi ka 200, vaaki va misava va suke eka vanhu va gidi ra timiliyoni va ya fika eka vanhu va kwalomu ka ntlhanu ni hafu ya magidi ya timiliyoni. Ku nga khathariseki ku hunguteka ka ku andza ka vanhu ka lembe na lembe, van’wana va ringanyeta leswaku hi lembe ra 2025, vaaki va misava swi nga ha endleka va hundza nhungu wa magidi ya timiliyoni, naswona hi 2050 va ta tshinelela khume ra magidi ya timiliyoni. Xana vanhu lava hinkwavo va ta tshama kwihi? Va ta dya yini? Xiviko xa UN lexi humesiweke hi 1991, xi ringanyeta leswaku vanhu va kwalomu ka gidi ra timiliyoni ana se va hanya evuswetini lebyikulu, a va “wundlekanga, a va dyondzekanga naswona va vabya hi ndlela leyi nyumisaka.”

Paul R. Ehrlich, profesa wa tidyondzo ta vaaka-tiko wa le Yunivhesiti ya Stanford le United States, u boxa ku kula ka xiphiqo lexi hi ndlela leyi: “Leswi ku andza ka vaaki loku tlulaka mpimo ematikweni lama sweleke ku ma endlaka ma tshama ma ri evusiwaneni, ku andza ka vaaki loku tlulaka mpimo ematikweni lama fuweke ku endla leswaku matimba yo hlayisa vutomi bya planete hinkwayo ma hunguteka.”

Ntiyiso wa leswaku swilo leswi boxiweke laha henhla—kumbe swin’wana swo tanihi ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha, ku pfumaleka ka tindlu, vugevenga ni ku lwa ka tinxaka—ku nga ri khale swi nga ha tisa khombo lerikulu emisaveni hinkwayo, swi hi endla hi karhateka. Ntlhontlho wu lo tidla! Kambe ndlela yo langutana na wona a yi vonaki.

Ku Lava Tindlela To Langutana Na Wona

Hambi swi ri tano, hikwalaho ka ku kula ka swiphiqo leswi, tihulumendhe, hi ku tirhisa switirho swo hambana-hambana, ti karhi ti lava ntlhantlho wa swiphiqo leswi. Hi xikombiso, emhakeni ya mbango, ku ve ni ntsombano wo tlula hinkwayo leyi tshameke yi va kona, hi June, le Rio de Janeiro malunghana ni ecology. Nhlengeletano ya Misava Hinkwayo leyi seketeriweke hi UN, a yi ri ya vumbirhi, yo sungula yi khomiwe hi 1972 le Stockholm, Sweden. Hi nkarhi wolowo, n’watipolitiki la dumeke swinene wa le Jarimani u te: “Nhlengeletano leyi yi nga vula ku hundzuka lokukulu eka vumundzuku bya planete leyi.”

Handle ko kanakana, nhlangano wa 1972 a wu swi fikelelanga leswi a swi languteriwile. Maurice F. Strong, muhleri-nkulu wa nhlangano wa 1972 ni wa 1992, u te: “Eka malembe ya 20 lama hundzeke ku sukela ku va ni nhlengeletano le Stockholm, hi swi vonile leswaku milawu yo lawula mbango, tanihi leswi ku nga xona ntsena xitirho lexi valanguteri va mbango va xi tirhisaka, i ya nkoka kambe a yi enelanga. Yi fanele yi fambisana ni ku cinciwa ka langutelo ra vanhu malunghana ni ikhonomi.”

Hambi swi ri tano, xana nhlengeletano ya 1992 a yi ta ku endla “ku cinca loku lokukulu” ku tlula leyi khomiweke hi 1972? Loko yi ta swi kota, xana planete ya hina yi ta va ya ha swi kota ku pfumelela leswaku ku va ni Nhlengeletano yin’wana ya vunharhu ya Misava Hinkwayo endzhaku ka malembe man’wana ya 20, hi 2012?

Ku Langutana Ni Ntlhontlho Wa Yona Lowukulu Swinene

Vanhu hi ntolovelo va ya va kanakana vuswikoti bya vukhongeri ni bya tipolitiki byo tlhantlha swiphiqo swa misava. Kambe loko vukhongeri byi nga ta swi kota, ni loko tipolitiki ti nga ta swi kota, i yini lexi nga langutanaka ni mintlhontlho leyi leyikulu ya lembe xidzana ra vu-21?

Broxara leyi kandziyisiweke hi German Federal Ministry for Research and Technology ya hlamuselanyana mhaka leyi. “Leswaku ku tlhantlhiwa swiphiqo swa muxaka lowu swi lava leswaku ku va ni vulawuri lebyi nga ta papalata ku cinca loku nga ha endliwaka hi munhu, byi tlhela byi sivela vuyelo lebyi nga ni khombo bya ku cinca koloko. Hikwalaho ka ndlela leyi swiphiqo leswi hi langutaneke na swona swi kuleke ha yona, ku nga endliwa swiboho leswinene ntsena loko swo sekeriwa eka vulavisisi lebyinene bya sayense ni fambiselo leri tshembekaka ro vhumbha leswi nga ta humelela. Leyi yi tikomba yi ri yona ntsena ndlela yo papalata ku teka magoza lama durhaka kumbe swiendlo leswi nga lavekiki ni leswi nga ni khombo. Leswaku rungula leri ri ta kumisiwa ku yini, ka ha ri ntlhontlho lowukulu eka vativi va sayense ni sweswi.”

Sayense yi tshame yi langutana ni swiphiqo leswikulu, ivi yi humelela hi mpimo wo karhi. Kutani ke, a swi hoxanga ni sweswi ku vutisa loko sayense yi ta swi kota ku langutana ni swiphiqo leswi leswikulu leswi tisiwaka hi lembe xidzana ra vu-21 leri nga ta landzela. Xana ntshembo wu kona?

I ntsako leswi Xalamuka! yi tivisaka ku hlamuseriwa ka timhaka leti ta nkoka, leti nga ta hlamuseriwa eka swihloko leswi tlhandlamanaka ku sukela eka nkandziyiso lowu. Xiyenge 1 hi lexi landzelaka.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Xana sayense yi nga endla yini hi nthyakiso, vuvabyi ni ku tala ngopfu ka vanhu?

[Swihlovo Swa Kona]

WHO photo by P. Almasy

WHO photo by P. Almasy