Ku Andza Loku Chavisaka Ka Ku Susa Makhwiri

KWALOMU ka vana va 50 ku ya ka 60 wa timiliyoni lava nga si velekiwaka va fa lembe na lembe hi ku susiwa ka makhwiri. Xana wa yi twisisa mhaka leyi? Leswi swi nga fana ni ku dlaya vaaki hinkwavo va Swihlala swa Hawaii swa le mepeni vhiki rin’wana ni rin’wana!

Swa nonon’hwa ku hlanganisa tinhlayo leti kongomeke hikuva tihulumendhe to tala a ti ti hlayisi hi vukheta tirhekhodo ta makhwiri lama susiwaka. Naswona laha ku susa khwiri swi ariwaka kumbe swi nga riki enawini, vakambisisi vo vhumbha kunene. Kambe nhlayo ya misava hinkwayo ya ku susiwa ka makhwiri yi languteka hi ndlela leyi:

Le United States, ku susiwa ka makhwiri i endlelo ra vuhandzuri ra vumbirhi leri tolovelekeke, leri tluriwaka hi ra ku susiwa ka tithoyisa. Lembe na lembe, ku susiwa makhwiri lama tlulaka 1,5 wa timiliyoni. Swi le rivaleni vo tala va vasati lava a va tekiwanga—mune eka ntlhanu wa vona. Vavasati lava nga tekiwangiki va herisa ku tika ka vona kambirhi ku tlula ku veleka, kasi hi avhareji, vavasati lava tekiweke va veleka minkarhi ya khume ku ri na ku susa khwiri.

Le Amerika Xikarhi na Dzonga—laha ku nga tala Vukhatoliki—milawu leyi alaka ku susa makhwiri yi tiye ku tlula hinkwako emisaveni. Ku nga khathariseki sweswo, ku susiwa ka makhwiri loku nga riki enawini ku ya ku andza, ku vangela swiphiqo leswi dlayaka eka vavasati. Hi xikombiso vavasati va le Brazil, va suse makhwiri ya kwalomu ka mune wa timiliyoni lembe leri nga hela. Lava tlulaka 400 000 wa vona va boheke ku lava vutshunguri bya swa mirhi hikwalaho ka ku nonon’hwa ka swilo. Le Latin Amerika kwalomu ka rin’we eka mune wa makhwirhi ra susiwa.

Loko u tsemakanya Atlantiki u ya le tiko-nkulu ra Afrika, na kona milawu yi vambile. Ku vaviseka ni mafu swi tolovelekile, ngopfu-ngopfu exikarhi ka vavasati lava nga swisiwana lava va pfuniwaka hi vaendli va swona lava nga riki enawini.

Le Middle East hinkwaro, matiko yo tala ma ni milawu leyo tiya leyi tsariweke, kambe etindhawini to tala vavasati lava kotaka ku hakela timali ta le henhla va lava ku susa makhwiri, naswona va humelela.

Tindhawu to tala le Yuropa Vupela-dyambu ti pfumelela ku susa makhwiri, Scandinavia hi rona leri tshunxekeke ku ma tlula hinkwawo. National Health Service ya le Britain yi hlayise rhekhodo ya makhwiri lama susiweke ku sukela loko endlelo leri ri ve enawini hi 1967. Ri xiye ku tlakuka ka nhlayo ya makhwiri lama susiwaka ni ku engeteleka ka vana lava velekiwaka lava nga riki enawini, mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu, vunghwavava ni swiphiqo swa ntsandza-vahlayi swa ku veleka.

Yuropa Vuxa sweswi ri le xiyin’weni xa ku hundzuka lokukulu, swi tano ni hi milawu ya ku susa makhwiri. Laha khale a ku ri Soviet Union, ku ringanyetiwa makhwiri lama susiweke ya 11 wa timiliyoni hi lembe, yin’wana ya tinhlayo letikulu emisaveni hinkwayo. Leswi swisivela-mbeleko swi kalaka naswona xiyimo xa swa ikhonomi xi nga ehansi, wansati la tolovelekeke endhawini yoleyo a nga ha susa tsevu wa makhwiri ku ya eka kaye evuton’wini bya yena.

Le Yuropa Vuxa hinkwaro mukhuva lowu wu kusuhi ni ku pfumeleriwa. Xikombiso xa leswi lexikulu i Romania, laha fambiselo ra khale a ri yirisa ku susa makhwiri hi matimba naswona a ri yirise swisivela-mbeleko leswaku ri kota ku andzisa vaaka-tiko. Vavasati a va boheka ku veleka vana vo tlula mune, naswona hi 1988, tindhawu ta le Romania ta vana lava nga riki na vatswari a ti khapa hi vana lava cukumetiweke. Xisweswo, ku sukela loko hulumendhe hi 1989 yi cukumete minsivelo leyi ya ku susa makhwiri, eka vana van’wana ni van’wana va mune, vanharhu va xixiwa va ha ri ekhwirini, nhlayo ya Yuropa leyi nge henhla swinene.

Asia yi ni nhlayo leyi tlakukeke ya makhwiri lama susiwaka. People’s Republic of China, ni nawu wa rona wa ku pfumelela mpatswa ku va ni n’wana un’we ni ku susa makhwiri loku bohaka, ri ni nhlayo ya le henhla swinene ya ku susa makhwiri, ri vika timiliyoni ta 14 hi lembe. Le Japani vavasati va bombisa swifanisonyana leswitsongo hi tibibi na hi swo tlangisa hi ku tsundzuka vana lava va nga susiwa ekhwirini. Vanhu hinkwavo va vilela swinene hi tiphilisi ta ku sivela-mbeleko, naswona ku susa khwiri i ndlela leyi tolovelekeke ya ku kunguhata ndyangu.

Le Asia hinkwaro, naswona ngopfu-ngopfu le India, thekinoloji ya swa mirhi yi vangele xiyimo xo nonon’hwa swinene eka lava hisekelaka timfanelo ta vavasati. Maendlelo yo tanihi amniocentesis ni ra ultrasound yo kambela mbungu ekhwirini, ma nga tirhisiwa ku kambela rimbewu ra n’wana eku sunguleni swinene ka khwiri. Ndhavuko wa le Vuxeni i khale wu rhandza vana va vafana ku ri na va vanhwanyana. Kutani laha maendlelo hamambirhi, ku kambela rimbewu ni ku susa khwiri swi kotekaka hi ku olova, mimbungu ya xisati yi humesiwa yi tele, leswi swi endla nhlayo ya ku velekiwa ka vafana ni vanhwanyana yi nga ringanani. Vandla ra vavasati lava lwelaka ku ringana ka rimbewu sweswi ri le xiyin’weni lexi nga twisisekiki xa ku lava timfanelo ta wansati ta ku susa mbungu wa yena wa xisati.

Leswi Manana A Titwisaka Swona

Ku susa khwiri tanihi maendlelo man’wana ya swa mirhi swi ni khombo ni ku vavisa ko karhi. Hi nkarhi wa ku tika, nomu wa mbeleko wu pfaleka swinene leswaku n’wana a hlayiseka. Ku pfuriwa ka wona ni ku nghenisiwa ka swilo swi nga vava swinene naswona swi nga tiyiseleki. Ku susa khwiri hi endlelo ra ku tswonga swi nga heta timinete ta kwalomu ka 30, hi nkarhi wolowo vavasati van’wana va nga twa ku vava ni vusindza lebyi tolovelekeke kumbe lebyi hundzeletiweke. Ku susa khwiri hi ku chela mati ya munyu, swi vanga ku veleka nkarhi wu nga si fika, minkarhi yin’wana hi mpfuno wa prostaglandin, nchumu lowu susumetelaka ku veleka. Vusindza byi nga ha heta tiawara kumbe hambi ku ri masiku naswona byi nga vava swinene naswona byi nga tsanisa mintlhaveko.

Swiphiqo leswi hatlaka swi humelela swa ku susa khwiri swi katsa ku huma ka ngati yo tala, ku onhaka kumbe ku handzuka ka nomu wa mbeleko, ku boxeka ka mbeleko, mafelangati, ku fa switwi, ku khwanyana ka misiha hi ndlela leyi nga riki ya ntumbuluko, ku hisa miri, ku twa xirhami ni ku rhurhumela ni ku hlanta. Ku nga va ni khombo ra vuvabyi ngopfu-ngopfu loko swiphemu swa n’wana kumbe nkwama lowu a tshamaka eka wona swi salela embelekweni. Ku susiwa ka khwiri loku nga heleriki ku tolovelekile, naswona ku nga ha laveka vuhandzuri leswaku ku susiwa tinyama leti bolaka leti saleke kumbe hambi ku ri ku susa mbeleko hi woxe. Minkandziyiso ya hulumendhe le United States, Britain na khale ka Czechoslovakia yi kombisa leswaku ku susa khwiri swi vanga vumhika, ku hlangana ka tandza ni mbewu eswindledyanini swa mandza, ku tihumela ka khwiri hi roxe, vana lava velekiwaka nkarhi wu nga si fika, ni swiphiqo swa ku veleka.

Khale ka dokodela-nkulu wa vuhandzuri wa U.S. C. Everett Koop u xiye leswaku ku hava loyi a nga endla “nkambisiso wa mintlhaveko kumbe ku titwa nandzu ka wansati loyi a nga susa khwiri ivi sweswi a lava n’wana swinene, loyi a nga taka a nga koti ku n’wi kuma.”

Eka mintlawa ya yona ya vukongomisi, minkambisiso leyi ya ku susa makhwiri a yi fanele yi katse Vakreste lavantshwa lava tengeke lava tshamaka va ri vanhwana hikwalaho ko xixima milawu ya Xikwembu ni vutomi. A yi ta va yi kume leswaku lava va tiphina hi vuxaka lebyinene, ku tixixima loku tlakukeke ni ku rhula ka mianakanyo ka nkarhi wo leha.

Leswi N’wana La Nga Siki Velekiwaka A Swi Twaka

Xana n’wana la nga siki velekiwaka u titwisa ku yini hi ku va a fukameriwe kahle a hlayisekile enkufumelweni wa mbeleko wa mana wa yena ivi xikan’we kan’we a hlaseriwa hi matimba lama dlayaka? Hi ngo tianakanyela swona hikuva xitori xa kona a xi nge vuriwi hi n’wini wa xona.

Makhwiri yo tala lama susiwaka ma susiwa eka mavhiki ya vutomi yo sungula ya 12. Enkarhini lowu mbungu lowutsongo wu dyondza ku hefemula ni ku mita, naswona mbilu ya wona ya ba. Wu nga khwanyanisa swintihwana swa wona leswitsongo, wu endla xibakele, wu hundzuluka-hundzuluka ekaya ra wona ra mati—naswona wa swi kota ku twa ku vava.

Mimbungu yo tala yi huduriwa endzeni ka mbeleko hi matimba lamakulu ivi yi tswongeriwa endzeni ka mbita hi thumbu ro tswonga leri nga ni makumu yo tontswa. Endlelo leri ri vitaniwa ntswongo. Ku tswonga loku ka matimba (hi matimba ku tlula muchini wa le kaya wo kukula lowu tswongaka hi makhamba ya 29) ku handzulela ximirana lexitsongo xi va swiphemu. Vana van’wana va humesiwa ekhwirini hi ku pfuriwa ka mbeleko ni ku hala, mukwana lowu nga ni rhengwenyana wu hala khumbi ra mbeleko, wu tsemelela xin’wanana xi va swiphemu-phemu.

Mimbungu leyi nga ni mavhiki yo tlula 16 hi vukhale yi nga fa hi ku susa khwiri hi mati ya munyu, kumbe endlelo ra chefu ya munyu. Neleta yo leha yi boxa nkwama wa mati ivi yi humesa matinyana lawa n’wana a nga endzeni ka wona, ivi ya siviwa hi mati lama nga ni munyu. Loko n’wana a ri karhi a mita ni ku hefemula, u tata mahahu ya yena lama nga tiyangiki hi mati lawa ya chefu, ivi a karhateka a huma nkarhi wu nga si fika. Vuyelo bya chefu leyi byi hisa xiphemu xa le henhla xa dzovo, ri sala ri nga wupfanga ivi ri kokotsana. Byongo bya xona byi nga sungula ku halaka. Endzhaku ka tiawara xi nga ha fa rifu ro vavisa swinene, hambi leswi minkarhi yin’wana loko xi huma eka siku kumbe masiku mambirhi lama landzelaka ku nga ha humaka n’wana la hanyaka kambe la yaka eku feni.

Loko n’wana a kule swinene lerova a nge dlayiwi hi tindlela leti kumbe to kota leti, ku sale ndlela yin’we ntsena—vuhandzuri bya mbeleko, vuhandzuri kambe hi xikongomelo xin’wana, xa ku herisa vutomi ematshan’wini ya ku byi ponisa. Khwiri ra manana ri pfuriwa hi vuhandzuri, ivi ku humesiwa n’wana loyi a hanyaka hi ku helela. A nga ha rila. Kambe u tshikiwa a fa. Van’wana va dlayiwa hi vomu hi ku va vangela xikhudza-moya va va nwerisa ni tindlela tin’wana.

Leswi Dokodela A Ti Twisaka Swona

Hi malembe xidzana madokodela ma landzelele misinya leyi nga ya nkoka eka xihlambanyo xa Hippocrates, lexi hi ku komisa xi nge: “Ndzi nga ka ndzi nga nyiki munhu xidzidzirisi lexi dlayaka, hambi loko ndzo komberiwa, hambi ku ri ku tsundzuxa munhu leswaku a tirhisa xidzidzirisi xo tano, naswona ku hava wansati loyi ndzi nga ta n’wi nghenisa nchumu wo karhi lowu onhaka [ku susa khwiri], kambe ndzi ta hlayisa vutshila bya mina byi nga ri na xisandzu naswona byi ri lebyi khensekaka.”

Xana madokodela lama herisaka vutomi embelekweni ma lwisana ni matitwelo wahi ya mahanyelo? Dr. George Flesh u swi hlamusela hi ndlela leyi: “Makhwiri yo sungula lawa ndzi nga ma susa loko ndza ha ri xichudeni ndza ha leteriwa, a ma ndzi karhatanga emintlhavekweni. . . . Ku karhateka ka mina ku sungule endzhaku ka loko ndzi suse makhwiri yo tala. . . . Ha yini ndzi hundzukile? Loko ndza ha ku sungula ntirho wa mina, mpatswa lowu tekaneke wu te eka mina wu kombela ku suseriwa khwiri. Tanihi leswi nomu wa mbeleko wa mutshunguriwa loyi a wu tsindziyela, a ndzi nga swi koti ku wu pfula leswaku ndzi ri susa. Ivi ndzi n’wi kombela leswaku a vuya endzhaku ka vhiki, loko nomu wa mbeleko wu ta va wu olovanyana. Mpatswa wu vuyile wu ndzi byela leswaku wu hundzule mianakanyo ya wona. Endzhaku ka tin’hweti ta nkombo ndzi n’wi velekise n’wana wa vona.

“Eka malembe lama landzeleke, a ndzi tlanga na Jeffrey edan’wini ro hlambela eka vandla ra thenisi leri mina ni vatswari va yena a hi ri swirho eka rona. A a tsakile naswona a sasekile. A swi ndzi vavisa ku anakanya leswaku ku lo va ku nonon’hweriwa hi matirhelo ya vutshila leswi nga ndzi sivela ku herisa vutomi bya Jeffrey. . . . Ndza pfumela leswaku ku handzulela mbungu lowu wa ha kulaka, u wu hambanisa, ntsena hikwalaho ka xikombelo xa mana wa xona, i xiendlo lexi biheke lexi vanhu va nga fanelangiki va xi pfumela.”

Muongori loyi a nga tshika ku pfuneta hi ku susa makhwiri u vulavule hi ntirho wa yena le tliliniki ya ku susa makhwiri a ku: “Ntirho wa hina wun’wana a ku ri ku hlayela swirho. . . . Loko nhwanyana a tlhelela ekaya a ha ri na swiphemu swa n’wana embelekweni wa yena, ku nga va ni swiphiqo leswikulu. A ndzi ta hlayela swirho hi vukheta ndzi tiyiseka leswaku a ku ri na mavoko mambirhi, milenge mimbirhi, miri na nhloko. . . . Ndzi na mune wa vana. . . . A ku ri na dzolonga lerikulu exikarhi ka vutomi bya mina bya le ntirhweni ni vutomi bya mina bya xiviri lerova a ndzi nga swi koti ku byi twananisa. . . . Ku susa khwiri i nchumu wo tika swinene.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Le Asia, laha vana va vafana va rhandziwaka, madokodela ma susa magidi ya makhwiri ya mimbungu ya vanhwanyana

[Xihlovo Xa Kona]

Photo: Jean-Luc Bitton/Sipa Press

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Muviki wa mahungu wa ku macha loku lwisanaka ni ku susa makhwiri u teke xifaniso xa mbungu lowu nga ni mavhiki ya 20 lowu nga humesiwa ekhwirini enawini

[Xihlovo Xa Kona]

Photo: Nina Berman/Sipa Press

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Nkombiso wa lava yimaka ni ku susa makhwiri le Washington, D.C., U.S.A.

[Xihlovo Xa Kona]

Photo: Rose Marston/Sipa Press

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Le United States, mune eka ntlhanu wa vavasati lava lavaka ku susa makhwiri a va tekiwanga