Ku Susa Khwiri—A Hi Ndlela Yo Olova Yo Tlhantlha Xiphiqo

BILL u kule a ri karhi a tiva leswaku ku susa khwiri i xidyoho lexikulu, lexi fanaka ni ku dlaya. Kambe vonelo rakwe leri a a ri na makume ya malembe a ri na rona ri cincile hi 1975, loko a langutane ni xiphiqo lexi. Ntombhi yakwe leyi vuriwaka Victoria, yi tikile naswona Bill a a nga si lunghekela ku teka ni ku va mutswari. Bill u te: “Ndzi hatle ndzi endla xiboho xo teka ndlela yo olova yo tlhantlha xiphiqo, hiloko ndzi byela Victoria leswaku u fanele a susa khwiri.”

Leswi Bill a swi vulaka ndlela yo olova yo tlhantlha xiphiqo loko munhu a tike a nga swi langutelanga ni loko a va ni khwiri leri a nga ri laviki, i nchumu lowu tolovelekeke. Ndzavisiso wa misava hinkwayo wa 2007 wu vike leswaku hi 2003 ku ve ni vanhu va kwalomu ka 42 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo lava suseke makhwiri. Vavasati lava susaka makhwiri i va tinxaka hinkwato, va vukhongeri byo hambana-hambana, van’wana i swifumi kasi van’wana i swisiwana, va dyondzekile kasi van’wana a va dyondzekanga naswona i tithugamama ni vavasati. Loko u tikuma u ri ni khwiri leri u nga ri laviki, xana u nga endla yini? Ha yini vanhu vo tala va hlawula ku susa makhwiri?

‘A Ku Nga Ri Na Ndlela Yin’wana’

Wansati la nga ni malembe ya 35, u hlamusele a ku: “Ndza ha ku va ni khwiri leri ndzi chaviseke laha swi ndzi tikeleke ku veleka, naswona a ndzi ri ni xiphiqo lexikulu xa timali ni ntshikilelo wa le ndyangwini. Kutani endzhaku ka mavhiki ya tsevu ndzi veleke n’wana, ndzi tlhele ndzi tika. Hi endle xiboho xo susa khwiri. Embilwini ya mina a ndzi swi tiva leswaku a swi bihile kambe a ku nga ri na ndlela yin’wana.”

Vavasati va lava ku susa makhwiri hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana, ku nga ha va swiphiqo swa timali kumbexana ku tshama ni nuna la nga ni rigombo lerova nsati a hetelela a endle xiboho xo hambana na yena. Kumbe swi nga endleka wansati kumbe mpatswa wu nga kunguhatanga ku va na n’wana hi nkarhi wolowo.

Minkarhi yin’wana van’wana va hlawula ku susa khwiri hikwalaho ko chava ku tionha vito. Sweswo a swi ri ntiyiso hilaha Dok. Susan Wicklund a vikeke hakona ebukwini yakwe leyi nge This Common Secret—My Journey as an Abortion Doctor. Muvabyi wakwe loyi a a lava ku susa khwiri u te: “Vatswari va mina va rhandza vukhongeri swinene. . . . Loko ndzo kuma n’wana ndzi nga si tekiwa, sweswo swi ta va onha vito. Vanghana va vona hinkwavo va ta swi vona leswaku n’wana wa vona u dyohile.”

Kutani Dok. Wicklund u ndzi vutisile a ku: “I ntiyiso, u va dyoherile kambe, xana va yi teka njhani mhaka ya ku susa khwiri?” Nhwanyana yoloye u tiphofurile a ku: “Ku susa khwiri eka vona i xidyoho lexi nga ta ka xi nga rivaleriwi. Kambe swi ta antswa hikuva ndzi ta va ndzi swi endlele exihundleni. Loko ndzo susa khwiri, vanghana [va vatswari va mina] va le kerekeni a va nge pfuki va swi tivile.”

Ku nga khathariseki leswaku u le hansi ka swiyimo swa njhani, hakanyingi a swi olovi ku endla xiboho xo susa khwiri. Minkarhi yo tala swi vava ngopfu. Kambe, xana ku susa khwiri i ndlela yo antswa yo tlhantlha xiphiqo?

Xiya Vuyelo Lebyi Vaka Kona

Nkambisiso wa 2004 lowu endliweke eka vavasati va 331 va le Rhaxiya ni va 217 va le Amerika lava suseke makhwiri wu paluxe leswaku eka ntlawa ha wun’we hafu ya vona a va nga titwi kahle endzhaku ka loko va suse makhwiri. Vavasati lava endlaka tiphesente ta kwalomu ka 50 va le Rhaxiya ni lava endlaka tiphesente ta kwalomu ka 80 va le Amerika va tivone “nandzu” endzhaku ko susa makhwiri. Vavasati lava tlulaka tiphesente ta 60 va le Amerika a va ‘tshamela ku tisola.’ Tanihi leswi vavasati vo tala lava suseke makhwiri va tivonaka nandzu—hambi ku ri lava va nga ngheniki kereke—ha yini vanhwanyana vo tala va ya emahlweni va susa makhwiri?

Hakanyingi va va va ri karhi va sindzisiwa ku susa khwiri. Vatswari, munghana wa vukati kumbe vanghana lavakulu va nga ringanyeta leswaku u susa khwiri leswaku u kota ku papalata swilo swimbirhi swo biha. Leswi swi nga endla leswaku u hatlisela ku endla xiboho u nga ri na vuxokoxoko lebyi heleleke. Dok. Priscilla Coleman loyi a nga ni vutshila byo vona vuvabyi bya miehleketo lebyi nga ha khomaka vanhu lava nga susa makhwiri, u te: “Hambiswiritano, loko ntshikilelo lowu vangiweke hi ku susa khwiri se wu herile, vavasati va tlhela va ehleketa hi ndlela leyi tolovelekeke, hakanyingi va tshamela ku tivona nandzu, va va ni gome naswona va tisola.”

Hakanyingi ku tisola loku ku endla leswaku va tivutisa xivutiso lexi nge: Xana loko munhu a susa khwiri u va a dlaya xivumbiwa lexi se xi nga kona? Xiviko xa Ntlawa wun’wana wa le Dakota Dzonga xa Nkambisiso wa Ku Susa Khwiri xi gimete hi ku vula leswaku vavasati vo tala lava tikeke lava lavaka ku susa khwiri va “kanganyisiwile leswaku va ehleketa leswaku a ku na nchumu lowu susiwaka kambe ‘ko va tinyamanyana’ ntsena, naswona va vule leswaku ingi va nga susanga khwiri loko a va lo byeriwa ntiyiso.”

Endzhaku ka nkambisiso wa “vumbhoni lebyi hlomulaka mbilu” bya vavasati va 1 940 lava suseke makhwiri, nkambisiso wolowo wu gimete hi ku vula wu ku: “Vo tala va vavasati lava, va va ni gome lerikulu hikwalaho ko lahlekeriwa hi n’wana loyi va byeriweke leswaku a nga kona.” Ku tlhele ku vuriwa leswaku “wansati u tala ku tshikileleka emianakanyweni hileswi a tshamelaka ku ehleketa leswaku u dlaye n’wana wa yena.”

Kambe hi wihi ntiyiso wa mhaka? Xana ku susa khwiri ko va ku susa tinyamanyana ntsena eka wansati la tikeke? Kahle-kahle, xana n’wana la nga si velekiwaka u va a hanya loko a ri embelekweni?

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 4]

VUYELO LEBYI VAKA KONA EKA MUNHU LOYI A VELEKEKE NI LE KA LOYI A SUSEKE KHWIRI

Nkambisiso lowu endliweke hi 2006 wu kambisise rungula ra vutomi bya vavasati vo tala lava tikeke loko va ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. Hafu ya vona yi velekile kasi hafu leyin’wana yi suse makhwiri. Nkambisiso wolowo wu gimete hi ku vula leswaku “lava velekeke a va karhatekanga hi ku ya kamberiwa miehleketo, a va vanga ni xiphiqo xa nkelunkelu naswona a va sungulanga ku dzaha mbangi loko va ringanisiwa ni lava suseke makhwiri.”—Journal of Youth and Adolescence.

Xiviko xin’wana xi nyikele “vuyelo bya minkambisiso leyikulu ya mune leyi sekeriweke eka minkambisiso leyi endliweke emisaveni hinkwayo.” Xana minkambisiso leyi yi paluxe yini? “Vavasati lava tshameke va susa makhwiri va ni swiphiqo swo tala swo hambana-hambana swa mavabyi ya miehleketo loko va ringanisiwa ni lava nga si tshamaka va susa makhwiri.”—Report of the South Dakota Task Force to Study Abortion—2005.