Xiphiqo Xa Ku Susa Khwiri Xana Ku Dlaya Vanhu Va Timiliyoni Ta 60 Hi Wona Ntlhantlho?

NHWANYANA lontsongo wa malembe ya 15 la hlanganisiweke nhloko, a chavisiwa, a tlhela a rila, u languta xigangu xa yena xi famba xi nyangatsekile. Xi n’wi vita xiphukuphuku hikwalaho ka leswi a nga tika. A a anakanya leswaku va rhandzana.

Wansati un’wana u heleriwa hi ntshembo loko a xiya leswaku u langutela n’wana wa yena wa vutsevu. Nuna wa yena a nga tirhi, naswona vana lavatsongo va etlela va nga dyanga masiku hinkwawo. Kutani xana va ta swi kotisa ku yini ku hlayisa n’wana un’wana?

Wansati un’wana la ambaleke kahle u hlamusela dokodela wa yena, “A swi nga fanelanga swi endleke hi nkarhi wo fana ni lowu.” U hetelele a kume digri ya yena ya vunjhiniyara naswona u le kusuhi no sungula ntirho-vutomi wa yena lowuntshwa. Nuna wa yena u khomeke swinene hi ntirho wa yena wa vugqweta. Xana nkarhi wo hlayisa n’wana va ta wu kuma kwihi?

Vanhu lava va hambana hi swiyimo swa vutomi naswona va langutana ni swiphiqo swo hambana, kambe va hlawula ntlhantlho lowu fanaka: ku susa khwiri.

Ku susa khwiri i yin’wana ya timhaka letikulu eka makume lawa ya malembe, ku kanetana loku pfurhaka eka van’watipolitiki, vativi va mahanyelo, va ta mirhi, ni le ka ta vugandzeri. Le United States, lava lwisanaka ni ku xixa va lwela swinene timfanelo ta munhu la nga siki velekiwaka. Ntlawa lowu seketelaka ku xixa wu ni matimba ya le nawini yo lwela ntshunxeko ni mfanelo ya wansati yo tihlawulela. Lava lwisanaka ni ku xixa va kanetana ni lava seketelaka ku xixa eka minhlawulo, etihubyeni ni le tikerekeni hambi ku ri ni le switarateni.

Timiliyoni ta vanhu lava nga tiviki leswaku xo antswa hi xihi va le nyimpini ya xihlula mani, va kokiwa hi minkanerisano leyi hisaka ya matlhelo hinkwawo. Xiga lexi nge “ku seketela ku xixa” ni lexi nge “ku lwisana ni ku xixa” swi hlawuriwe hi vukheta leswaku swi koka lava nga siki hlawulaka laha va welaka kona. Enkarhini wa sweswi laha ntshunxeko wu tlakusiwaka swinene, i mani loyi a nga rhandziki ku hlawula? Kambe i mani loyi a nga rhandziki ku hanya? Lava seketelaka ku xixa va tlakusa tihengara ku kombisa mafu ya vavasati lava tshikileriwaka, lava xixisiwaka makhwirhi hi ndlela leyi nga ni khombo, leyi nga riki enawini hi ku tirhisa tihengara. Valweri va vutomi va kombisa swimbitana leswi nga ni switumbulukwa leswi xixiweke, tanihi xitsundzuxo xa tihanyi leti endliweke eka timiliyoni leti feke ti nga si velekiwa.

Mhaka leyi yo chavisa ya ku dlaya yi hlamuseriwa kahle ebukwini ya Laurence H. Tribe leyi nge Abortion: The Clash of Absolutes. “Vo tala lava swi xiyaka leswaku xitumbulukwa i munhu la heleleke, lava va xi xiyaka xi ri xa nkoka ivi va rila, a va na mhaka ngopfu ni wansati loyi a xi rhwaleke ni ku xaniseka ka yena. . . . Van’wana vo tala, lava va twisisaka wansati la nga ni khwiri ni miri wa yena, loyi a rilelaka mfanelo ya yena ya ku lawula swiendlakalo swa vutomi bya yena, a va na mhaka ni xitumbulukwa lexi nga endzeni ka wansati, naswona a va byi teki byi ri bya xiviri vutomi lebyi xi byi hanyaka.”

Loko nyimpi leyi ya mahanyelo yi ri karhi yi ya emahlweni, loko lembe leri ri hela ku ta va ku susiwe makhwiri ya kwalomu ka 50 wa timiliyoni ku ya ka 60 wa timiliyoni.

Xana wena u yima kwihi eka mhaka leyi ya nkoka? Xana swivutiso leswi swa nkoka u nga swi hlamula njhani: Xana ku tihlawulela i mfanelo ya wansati hi laha ku heleleke? Xana ku na swiyimo leswi eka swona ku susa khwiri swi faneleke? Xana vutomi byi sungula rini? Naswona eku heteleleni, hambi leswi xivutiso lexi xi nga vutisiwiki ngopfu: Xana Mutumbuluxi wa vutomi ni ku velekiwa ka vana u ku languta njhani ku susa khwiri?

Ku susa khwiri i nchumu wa khale. Le Greece na Rhoma ya khale, ku susa khwiri a swi tolovelekile. Le Yuropa hi nkarhi wa Tinguva ta Le Xikarhi ni hi nkarhi wa Renaissance, a swi pfumeleriwa emahlweni ka ku va n’wana a tshuka-tshuka ekhwirini, hi leswaku loko manana a sungula ku twa leswaku ku ni vutomi embelekweni wa yena. Swilo swi te swi ta hundzuka loko ku ta ndzhundzunuko wa ta rimbewu—ku va ni timiliyoni ta makhwiri lama nga laviwiki.

Hi va-1960 ku ve ni ku tlakuka ka vandla ra vavasati, leri eka rona nchumu-nkulu ku nga mfanelo ya ku veleka. Van’wana va lwela timfanelo ta ku susa khwiri eka lava tikeke hikwalaho ko pfinyiwa kumbe va tikisiwe hi xaka ra le kusuhi kumbe loko rihanyo ra manana ri ri ekhombyeni. Thekinoloji ya swa mirhi yi kota ku vona embelekweni, loko n’wana a ta huma a lamarile ni leswaku i wa xinuna kumbe wa xisati. Makhwiri ya susiwa hi ku ya hi minkambisiso ya dokodela leyi kombaka swi nga tshembisi. Vavasati lava nga hundza eka malembe ya 40 hi vukhale va nga ha vilela hi ku lamala ko karhi.

Ematikweni lama nga evuswetini, vavasati vo tala lava nga swi kumiki ngopfu swisivela mbeleko va titwa onge a va nge he swi koti ku hlayisa vana van’wana. Eku ndlandlamuxeni ka vona timfanelo ta ku xixa tinyimba, vavasati van’wana lava nga ni makhwiri va hlawula ku humesa mbungu (fetus) nkarhi wu nga si fika hikuva va vona onge a hi wona nkarhi lowu va lavaka ku va ni khwiri ha wona kumbe hikwalaho ka leswi va nga vona rimbewu ra n’wana la nga si velekiwaka naswona va nga ri lavi.

Minkanetano leyi chavisaka leyi humelelaka eka nkwetlembetano lowu yi le mhakeni ya leswaku xana vutomi byi sungula rini. A va talanga lava nga pfumeriki leswaku mbewu ya tandza ya hanya. Xivutiso hi lexi, xana ri hanya ku fana ni yini? Xana ko va tinyama ntsena? Kumbe xana i munhu? Xana mongo ya muoki i murhi wa muoki? Kutani ke, xana mbungu i munhu? Xana wu na tona timfanelo ta vumunhu? Ku kambisisa loku a ku heli. Vona ndlela leyi swi nga twisisekiki ha yona leswaku exibhedlhele xin’we, madokodela ma nga ha tirha hi vurhena leswaku ma ponisa vutomi bya n’wana la velekiweke nkarhi wu nga si fika naswona hi hala tlhelo ma herisa vutomi bya mbungu lowu ringanaka ni n’wana luya hi vukhale! Nawu wu nga ha va pfumelela ku herisa vutomi bya n’wana loko a ri endzeni ka mbeleko, kambe swi vuriwa ku dlaya loko n’wana a ri ehandle ka mbeleko.

Lava va rilelaka ku susiwa ka makhwiri loku nge nawini i vavasati lava “tshunxekeke” lava tivaka tindlela hinkwato ta ku sivela mbeleko leswaku va sivela ku va ni khwiri. Hi vukarhi va yima hi leswi va swi vitanaka timfanelo ta ku veleka, loko entiyisweni va tirhise vuswikoti bya vona leswaku va va ni khwiri ni ku veleka. Lexi va xi lavaka kahle-kahle i ku herisa ku veleka koloko. Va swi yimelela hi ndlela yihi? “I miri wa mina!” Kambe xana hi wona hakunene?

Abortion—A Citizens’ Guide to the Issues yi vula leswaku eka mavhiki yo sungula ya 12 ya ku va ni khwiri, “swinyamana leswitsongo leswi fanaka ni jeli swi suseka hi ku olova.” Xana entiyisweni ku susa khwiri swi nga vuriwa ku “susa xijumba xa tinyama” kumbe “ku kavanyeta leswi vangiweke hi ku biha miri”? Kumbe xana marito lawa ya totiweke vulombe ma endleriwe ku endla ntiyiso lowu bavaka wu amukeleka ivi wu horisa mapfalo lama karhatekeke?

Nyamanyana yoleyo yi nga lavekiki ya kula, yi ya emahlweni yi hanya, yi ri na tichromosome ta yona leti heleleke. Yi fana ni vuprofeta bya matimu ya munhu lama a ma hlayaka hi yexe, yi hlamusela xitori hinkwaxo xa munhu loko a endliwa. Profesa wa vukambisisi bya vutshunguri bya mimbungu la dumeke A. W. Liley wa hlamusela: “Hi tlhelo ra ntivo-miri, ku hava laha hi nga vulaka leswaku mbungu ko va nchumunyana wutsongo lowu titshegeke hi manana. Hi ku ya hi ti-gene, mhani na n’wana i vanhu vambirhi lava hambaneke ku sukela loko a tika.”

Mahanyelo Lama Nga Riki Na Vutihlamuleri

Ku nga khathariseki sweswo, leswi ku susa khwiri swi olovaka, vo tala va vone swi nga bohi ku tirindza eka ku tika loku nga lavekiki. Va hlawula ku susa khwiri tanihi nchumu wa nkoka wo herisa “ku tika” loku nga lavekiki.

Mindzinganyeto yi kombisa leswaku malembe ya ku huma ka mbewu ya fika hi ku hatlisa eka lembe xidzana leri. Hikwalaho, vana lavatsongo va swi kota ku veleka vana. Xana va dyondzisiwa vutihlamuleri lebyikulu lebyi fambisanaka ni lunghelo rolero? Muamerika la tolovelekeke u lahlekeriwa hi vunhwana kumbe vujaha bya yena a ri ni malembe ya 16, naswona un’we eka ntlhanu u lahlekeriwa hi byona a nga si fika eka malembe ya 13 hi vukhale. N’we xa nharhu xa vavanuna ni vavasati lava tekeke va rhandzana ni un’wana etlhelo kumbe va swi endlile enkarhini lowu hundzeke. Lava va tikhomaka ku biha va ya emahlweni va susa makhwiri swinene. Swi fana kahle ni xikombelo xa nkarhi na nkarhi xa ku pfumelela vunghwavava byi va enawini leswaku ku siveriwa ku hangalasiwa ka AIDS, ku pfumeleriwa ka ku susa makhwiri swi nga ha va swi endleriwe vuhlayiseki byo karhi hi tlhelo ra swa mirhi, kambe swi lo vanga mbango lowu noneke laha mavabyi lama vangiwaka hi ku tikhoma ma nga kulaka kahle naswona ya kula hakunene.

Xana I Vahlaseriwa Va Madzolonga Kumbe I Va Swiyimo?

Lexi tsakisaka, minkambisiso yi komba leswaku ku tika hikwalaho ko pfinyiwa a ku talanga. Nkambisiso wun’wana wa nongonoko wa vahlaseriwa va 3 500 va ku pfinyiwa le Minneapolis, U.S.A., a yi kombisanga ku tika ni kun’we. Eka makhwiri ya 86 000 lama susiweke le Czechoslovakia, a ko va 22 ntsena lama a ma ri ya ku pfinyiwa. Xisweswo, ko va nhlayo yitsongo ya lava hakunene va lavaka ku susa khwiri hikwalaho ka swivangelo swa ku pfinyiwa ni ku tikisiwa hi xaka.

Ku vuriwa yini hi leswaku n’wana u ta huma a onhakile swinene a lamale hi ndlela leyi nga tshungulekiki? Madokodela man’wana ma hatla ma khutazela ku susa khwiri hi xihatla loko va vona onge ku ta va ni swiphiqo swo veleka. Xana va nga tiyiseka hi laha ku heleleke leswaku lowu hi wona ntsena ntlhantlho? Vatswari vo tala va nga tiyisisa leswaku vuprofeta byo tano lebyi chavisaka byi nga ha va byi nga ri ntiyiso, hikuva va kume vana lava tsakeke ni lava hanyeke kahle leswaku va tiyisekisa leswi. Hambi ku ri lava nga ni vana lava nga lamala va tsakela ntsena ku va vatswari. I ntiyiso, phesente yin’we ntsena ya lava lavaka ku susa makhwiri le United States va swi endla hikwalaho ka leswi va byeriwaka leswaku ku ni ku onhaka ko karhi eka mbeleko.

Ku nga khathariseki sweswo, nkarhi lowu u nga wu heta u hlaya xihloko lexi, ku fe madzana ya vana lava nga siki velekiwaka. Xana swi humelela kwihi? Naswona xana vutomi bya lava va katsekaka byi khumbeka njhani?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 25]

Manana: “I miri wanga!”

N’wana: “Doo! I miri wanga!”