Vatswari Lava Karhataka I Vavangi Lavakulu Va Ntshikilelo
“Hikuva [vana] a va na ndhawu yo titshega ka yona handle ka le ndyangwini, swilo leswi va swi dyondzaka ekaya mayelana na vona vini ni van’wana swi hundzuka mintiyiso leyi khumbaka vanhu hinkwavo leyi dzikaka swinene emianakanyweni ya vona.”—Dok. Susan Forward.
MUVUMBI a nga teka vumba leri nga riki na xivumbeko, a chela mati lama ringaneleke ivi a vumba xibya xo saseka. Hi ku fanana, ni vatswari va nga vumba langutelo ra n’wana hi yena n’wini ni hi misava hinkwayo. Hi rirhandzu, nkongomiso, ni ndzayo, n’wana u va munhu lonkulu la nga tsekatsekiki.
Hambi swi ri tano, hakanyingi swilo leswi nghenaka emianakanyweni ni le mbilwini ya n’wana swi vumbiwa hi vatswari lava karhataka. Ku karhatiwa emintlhavekweni, emirini ni hi rimbewu swi vumba mianakanyo yo homboloka leyi simekiwaka yi tiya ni leyi swi nonon’hwaka ku yi lulamisa.
Ku Vavisa Mintlhaveko
Marito ya nga vavisa ku tlula swibakele. Jason u ri: “A ndzi ri tsundzuki na siku na rin’we leri [mana wa mina] a nga ndzi byelangiki leswaku u navela onge loko a ndzi nga velekiwanga.” Karen u ri: “A a ndzi endla ndzi swi xiya leswaku a ndzi ri munhu wo biha kumbe leswaku a ndzi nga lulamanga.”
Vana hakanyingi va swi pfumela leswi va soriwaka ha swona. Loko u tshamela ku byela mufana leswaku a nga tlharihanga, a nga ha heta hi ku titwa a ri xihunguki. Loko wo byela nhwanyana leswaku a nga pfuni nchumu, na yena u ta swi tekisa sweswo. Vana va ni langutelo ritsongo naswona hakanyingi a va swi koti ku xiya leswaku hi wihi ntiyiso ni leswi swi vuriwaka hi ndlela yo biha leyi hundzeletiweke kumbe mavunwa.
Ku Vavisa eMirini
Joe u tsundzuka tata wa yena loyi a n’wi ba hi xiviri: “A ndzi himetela ku kondza ndzi nyangatseka. A hambeta a ndzi hima swinene ndzi kala ndzi khomiwa hi sululwani . . . Nchumu lowu a wu chavisa swinene emhakeni leyi a ku ri leswaku a wu nga ta tiva leswaku i yini lexi nga ta n’wi hlundzukisa!”
Tata wa Jake a tshamela ku n’wi ba. Siku rin’wana loko a ri karhi a n’wi ba, loko Jake a ri na malembe ya tsevu ntsena hi vukhale, u tshoveke voko. “A ndzi nga swi lavi leswaku yena kumbe tindzisana ta mina ta xisati kumbe Mana wa mina va ndzi vona ndzi rila,” Jake wa swi tsundzuka. “A ko va wona ntsena nchumu lowu a ndza ha tixixima ha wona.”
Buku leyi nge Strong at the Broken Places yi vula leswaku ku karhatiwa emirini loko wa ha ri n’wana swi fana ni “ku katseka enghozini ya movha siku na siku, vhiki na vhiki kumbe n’hweti yin’wana ni yin’wana.” Ku karhata ko tano ku dyondzisa n’wana leswaku misava a hi ndhawu leyinene ni leswaku ku hava munhu loyi a nga tshembiwaka. Ku engetela kwalaho, hakanyingi madzolonga ma vanga madzolonga man’wana. Magazini wa Time wa tsundzuxa: “Loko vana va nga sirheleriwi eka vaxanisi va vona, kutani vanhu va ta boheka ku sirheletiwa eka vana.”
Ku Karhatiwa Hi Rimbewu
Hi ku ya hi minkambisiso, loko vana va fika eka malembe ya 18 hi vukhale, un’we eka vanhwanyana vanharhu na un’we eka nkombo wa vafana va va se va sindzisiwe ku hlanganyela eka xiendlo xa rimbewu. Vo tala va vana lava va xaniseka va miyerile. Buku leyi nge The Child in Crisis ya vika: “Vana lava va kotisa masocha lama felaka enyimpini swi nga tiviwi, na vona va lahlekisa xisweswo ekhwatini ra le xihundleni ra ku chava ni ku tivona nandzu.”
Louise u ri: “A ndzi n’wi venga hakunene tata wa mina hikwalaho ka leswi a a ndzi xanisa naswona a ndzi tivona nandzu hi leswi ndzi n’wi vengaka. A swi ndzi twisa ku vava hikuva vana va fanele va rhandza vatswari va vona naswona mina a ndzi nga va rhandzi hi laha ku heleleke.” Mintlhaveko yo tano ya ku pfilunganyeka ya twisiseka loko musirheleri-nkulu wa n’wana a hundzuka xigevenga. Beverly Engel wa vutisa ebukwini leyi nge The Right to Innocence: “Xana hi nga swi twisisisa ku yini leswaku mutswari wa hina hi yexe, munhu loyi a a fanele ku hi rhandza ni ku hi khathalela, a nga vi na mhaka na hina hi ndlela leyi?”
Ku karhatiwa ka n’wana hi rimbewu swi nga onha vonelo ra yena evuton’wini. Dok. Susan Forward u tsarile: “Munhu un’wana ni un’wana lonkulu loyi a xanisiweke hi tlhelo ra rimbewu loko a ha ri ntsongo ku sukela evutsongwaneni bya yena u va ni mintlhaveko leyi kulaka ya ku pfumala ntshembo, ku nga eneriseki, ku nga pfuni nchumu, naswona a tivona a bihile hakunene.”
A Swi Suki
Mukambisisi Linda T. Sanford u tsarile: “A hi miri wa n’wana lowu xanisiwaka kumbe lowu ku tlangiwaka ha wona. Mindyangu leyi karhatekeke yi karhata mianakanyo ya n’wana.” Loko n’wana a karhatiwa, ku nga ha va emintlhavekweni, emirini, kumbe hi rimbewu, a nga ha kula a titwa a nga rhandziwi naswona a nga pfuni nchumu.
Jason la vuriweke eku sunguleni, a ri na ku titwa koloko loko se a kurile lerova ku vuriwe leswaku a nga ha tisunga. A tinghenisa eswiyin’weni leswi nga ni khombo hambi swi nga bohi, a a pima vutomi byakwe hi laha mana wa yena a n’wi dyondziseke ha kona: ‘A wu fanele u nga velekiwanga.’
Mayelana ni vuyelo bya ku xanisiwa ka yena hi xiviri loko a ha ri ntsongo, Joe u ri: “A swi suki hambi loko u rhurha ekaya kumbe u nghenela vukati. Minkarhi hinkwayo ndzi tshama ndzi ri karhi ndzi chava swin’wana, naswona ndza tivenga hikwalaho ka sweswo.” Ntshikilelo wa mindyangu leyi xanisaka emirini wu vangela vana vo tala ku kula va langutele ku khomiwa hi ndlela yo biha ni ku karhatiwa ku ri ni ku sirheleleka.
Eka Connie, ku hlangana ka rimbewu ni xaka ra le kusuhi swi n’wi vangele ku tilanguta hi ndlela leyi hoxeke leswi nga ya emahlweni ku fika loko a ri munhu lonkulu: “Minkarhi yo tala ndzi anakanya hi leswaku vanhu va nga languta le ndzeni-ndzeni ka mina ivi va vona leswaku ndzi nyangatsa ku fika kwihi.”
Ku karhata ka tindlela hinkwato ku dyondzisa tidyondzo leti nga ni chefu leti ti nga ha vaka ti entile swinene loko se munhu a kurile. I ntiyiso, leswi dyondziweke swi nga suriwa. Vo tala lava hluleke ivi va vuya va rivala hi ku karhateka lokuya ka vona va ha ri vatsongo va kombisa leswaku sweswo swa koteka. Kambe vona ndlela leyi swi nga vaka swinene ha yona loko vatswari va xiya leswaku ku sukela enkarhini wa ku velekiwa ka n’wana wa vona, va karhi va n’wi vumbela langutelo malunghana ni misava. Vuhlayiseki bya n’wana bya miri ni mintlhaveko byi le mavokweni ya vatswari va yena swinene.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Marito ya nga vavisa swinene ku tlula swibakele