Xana Ku Humelele Yini Hi Mahanyelo?

VATIRHELI va hulumendhe. Vativi va politiki. Varhangeri va vukhongeri. Hi langutela vanhu vo tano leswaku va va swikombiso leswinene swa mahanyelo. Kambe, sweswi vanhu va swiyimo sweswo va hundzuke vatlangi lavakulu va mikhuva yo tala leyi hlambisaka timbilu. Ku tikhoma ka vona loko biha ku tlula mimpimo hinkwayo ya manyala—ku nga vumbhisa ni ku hemba vunwa swin’we ni vuxisi bya timali ni vukanganyisi.

Buku leyi nge The Death of Ethics in America yi ri: “Hambi leswi tiko ri hlaseriweke hi vuvabyi lebyi dlayaka . . . Acquired Immune Deficiency Syndrome, ku vonaka ku andza ni muxaka wun’wana wa AIDS [Acquired Integrity Deficiency Syndrome]. Kambe a ku biwanga minkalanga leyi fanaka ya ku lava ku wu tshungula.” (Xiitaliki i xerhu.) Magazini lowu nge Time wu vula leswaku United States ri “mbombomela endzhopeni wa mahanyelo.”

Ndzhope wa mahanyelo a wu kumeki le United States ntsena. Eminkarhini ya sweswinyana China, Greece, Furwa, India, Indonesia, Israyele, Japani na Jarimani na wona ma weriwe hi vubihi lebyi khumbaka vanhu lava dumeke. Naswona a swi fanelanga swi hlamarisa leswi ku tikhoma loku nga riki kunene ka varhangeri va vanhu ku fanaka ni ka vanhu hinkwavo. Holobye-nkulu wa Thailand u vula leswaku ku onhaka etikweni rakwe “ku fana ni khensa.” U tatise hi ku vula leswaku vanhu hinkwavo va ni vuvabyi lebyikulu lebyi vangiwaka hi makwanga ni mahanyelo yo biha.

Vanhu va tivutisa: ‘I yini lexi vangaka ku hundzuka loku ka mahanyelo emisaveni hinkwayo? Ku tlula kwalaho, xana leswi hinkwaswo swi ya kwihi?’

Loko ‘Ku Yiva Swi Nga Vitaniwi Ku Yiva’

Le Columbus, Ohio, U.S.A., ku tshame ku pfuleka nyangwa wa le ndzhaku wa lori leyi ku nga ngheniki ni kulu, yo rhwala mali, kutani ku wa masaka mambirhi ya mali. Loko tidolara leti ringanyetiwaka eka timiliyoni timbirhi (tsevu wa timiliyoni ta tirhandi) ti haha emoyeni ivi ti thyakisa pato, vachayeri vo tala va timovha va hume etimovheni ta vona va ya tata swikhwama swa vona ni swipachi hi mali ya maphepha. Vachayeri van’wana va timovha va vitane van’wana hi xiya-ni-moya xa CB leswaku na vona va ta rholela.

Swikombelo swa mfumo ni ku tshembisiwa hakelo ya 10 wa tiphesente eka loyi a nga ta vuyisa mali leyi a swi tekeriwanga nhlokweni. Lavanyingi va tihlawulele ku tlanga “mawisa.” I mali yitsongo ntsena leyi nga kumiwa. Wanuna un’wana u sase ku yiva loku hi ku vula leswaku mali leyi a ku ri “nyiko ya Xikwembu.” Kambe, swilo swo tanihi leswi swi humelela ngopfu. Vahundzi va ndlela va kombise makwanga lama fanaka loko mali yi halakile etimovheni leti rhwalaka mali le San Francisco, California ni le Toronto eCanada.

Leswi vanhu lava hi ntolovelo va tshembekeke ni lava lulameke va yivaka hi ku olova swi ni vuyelo lebyi nga tsakisiki. Kahle-kahle, swi kombisa ndlela leyi mianakanyo leyi dumeke ya mahanyelo yi onhakeke ha yona. Thomas Pogge, xandla xa profesa wa filosofi le Yunivhesiti ya Columbia le New York, u vula leswaku hambi loko vanhu lavanyingi va languta ku yivela munhu ku nga ri kunene, ku yivela nhlangano wo karhi va ku languta ku nga bihanga ngopfu.

Ku Tikhoma Ka Rimbewu Ka Onhaka

Langutelo leri hombolokeke ra mahanyelo ri vonaka ni le mhakeni ya rimbewu. Nkambisiso wa sweswinyana wu kombe leswaku hi ndlela leyi hlamarisaka vanhu a va na mhaka ni van’watipolitiki lava endlaka vumbhisa. Mutsari un’wana u ringanyeta leswaku vahlawuri volavo va nga ha kanakana ku sola vumbhisa hikuva ‘va karhi va byi endla hi voxe.’

Hakunene, tinhlayo ta sweswinyana ti paluxa leswaku 31 wa tiphesente ta vanhu hinkwavo lava nga evukatini le United States va ve ni vugangu ehandle ka vukati bya vona. Vunyingi bya Maamerika, 62 wa tiphesente, “byi ehleketa leswaku ku hava lexi hoxeke” hi ku endla sweswo. Mavonelo ya ku hlangana hi rimbewu emahlweni ka vukati ma amukeriwa hi laha ku fanaka. Nkambisiso wa 1969 wu kombe leswaku 68 wa tiphesente ta vanhu va le U.S. hi nkarhi wolowo a va swi vengile ku hlangana hi rimbewu emahlweni ka vukati. Namuntlha, i 36 wa tiphesente ntsena lava swi vengaka. Hi 1960, kwalomu ka hafu ya vavasati lava kambisisiweke a va ha ri vanhwana lava baseke hi siku ra mucato wa vona. Namuntlha, i 20 wa tiphesente ntsena lava ha riki vanhwana lava baseke.

Mahanyelo I Yini?

Ku onhaka ka mahanyelo ku tlhela ku vonaka ebindzwini. Eka makume mambirhi wa malembe lama hundzeke, i 39 wa tiphesente ntsena eka swichudeni swa lembe ro sungula leswi vutisiweke, leswi anakanyeke leswaku “ku humelela hi tlhelo ra timali a ku ri ka nkoka kumbe ku hlawulekile.” Hi 1989 nhlayo yi engeteleke kambirhi. Entiyisweni, ku va ni mali yo tala ku fuma mianakanyo ya vantshwa vo tala—ku vanga vuyelo lebyi chavisaka eka mahanyelo.

Loko ku vutisiwe vadyondzi va 1 093 va le xikolweni xa le henhla (xikolo xa sekondari), 59 wa tiphesente va vule leswaku va nga swi tiyela ku endla nchumu lowu lwisanaka ni nawu loko va ta kuma 30 wa timiliyoni ta tirhandi—hambi loko va ri ekhombyeni ro pfaleriwa tin’hweti ta tsevu! Ku engetela kwalaho, 67 wa tiphesente va vule leswaku va nga engetela akhawunti ya bindzu hi vuxisi; 66 wa tiphesente va vule leswaku va nga hemba mavunwa leswaku va fikelela kungu ra bindzu. Kambe, vantshwa kahle-kahle va teka ndlela leyi boxiweke hi lavakulu eka vona. Loko vafambisi va mabindzu va 671 va vutisiwile hi mavonelo ya vona ya milawu ya bindzu, kwalomu ka kotara ya vona va vule leswaku milawu yi nga va sivela ku lwela ntirho-vutomi lowu humelelaka. Ku tlula hafu ya vona va pfumerile leswaku va soholota milawu leswaku va ya emahlweni.

Tikholichi tin’wana ti dyondzisa tidyondzo ta mahanyelo ku ringeta ku herisa mboyamelo lowu wo biha. Kambe lavo tala a va ku tshembi ku humelela ka matshalatshala yo tano. N’wamabindzu un’wana lonkulu wa le Canada u te: “A ndzi tshembi leswaku tidyondzo ta milawu ya mahanyelo ti ta pfuna. Swichudeni leswi nga ni mikhuva leyinene a swi nge dyondzi swo tala eka tona, naswona xo sungula swichudeni leswi pfumalaka vutshembeki swi ngo tirhisa tinhla leti swi ti kumaka leswaku swi kuma ndlela yin’wana yo langutana ni swiendlo leswo biha leswi swi nga ta swi endla.”

Hi ku fanana, van’wamabindzu vo tala va simeke milawu ya ximfumo ya mahanyelo. Kambe, vativi va vula leswaku milawu yo tano i swilo swo xisetela ntsena naswona hakanyingi a yi kambisisiwi—handle ka loko ku ve ni vubihi lebyikulu. Lexi hlamarisaka, nkambisiso wa sweswinyana wu paluxe leswaku tifeme leti nga ni milawu ya mahanyelo leyi tsariweke ti hehliwe ngopfu hikwalaho ka ku tikhoma loko biha ku tlula tifeme leti nga riki na yona!

Ina, eka mintirho hinkwayo mahanyelo ma onhakile, naswona ku hava loyi a vonaka lomu ma yaka kona. Mufambisi un’wana wa bindzu u ri: “Swikombiso leswi a swi hi komba swilo leswinene eka leswo biha a swa ha ri kona. Swi kukuriwile.” Ha yini swikombiso swoleswo swa mahanyelo swi nyamalarile? I yini lexi pfalaka ndhawu ya swona? Tinhla leti ti ta hlamuseriwa eka swihloko leswi landzelaka.