Vantshwa Va Vutisa . . .

Xana Ndzi Nga Swi Papalatisa Ku Yini Ku Tluleriwa Hi AIDS?

“SWA ndzi hlundzukisa leswi ndzi nga pfumelela leswi swi humelela,” ku vula Kaye. “Ndlela leyi ndzi nga hlawula ku endla swilo ha yona yi endla leswaku ndzi nga ha swi koti ku tihlawulela leswi ndzi nga ta swi endla enkarhini lowu taka.” (Magazini lowu nge Newsweek, August 3, 1992) Loko Kaye a ri na malembe ya 18 u ngheniwe hi xitsongwatsongwana xa AIDS.

Kaye i wun’wana wa vanhu lava tlulaka miliyoni le United States lava va nga ngheniwa hi xitsongwatsongwana lexi dlayaka xa HIV (Human Immunodeficiency Virus)—lexi madokodela ma vulaka leswaku xi vanga vuvabyi lebyi chavisaka bya AIDS.a Ku hava loyi a tivaka kahle-kahle leswaku i vantshwa vangani lava tluleriweke, kambe vantshwa va vilela swinene. Nkambisiso wu kombe leswaku exikarhi ka vantshwa va le Britain, nchumu lowu va vilelaka ngopfu ha wona i AIDS. Ku nga khathariseki ku khumbeka ko tano, Tindhawu ta le U.S. leti Tirhanaka ni Mavabyi ti vula leswaku: “Vana vo tala va kondlo-a-ndzi-dyi va ya emahlweni va vula leswaku va endla swilo leswi nga va vangelaka ku ngheniwa hi HIV.”

AIDS yi ni khombo minkarhi hinkwayo, naswona yi hangalaka emisaveni hinkwayo hi rivilo lerikulu. Xana u nga tisirhelela hi ndlela yihi?

AIDS—Ku Hambanisa Ntsheketo Ni Ntiyiso

Xibukwana lexi endliweke hi Tindhawu ta U.S. leti Tirhanaka ni Mavabyi xa hlamusela: “Ku tluleriwa hi HIV ‘a swi tiendlekeli.’ Yi nge ku ‘tluleli’ tanihi mukhuhlwana.” Hikwalaho, ku tshama ni lava nga ni AIDS siku na siku a swi tikombi swi ri na khombo. U nga ehleketi leswaku u ta tluleriwa hi AIDS hi leswi un’wana loyi u tshamaka kusuhi na yena etlilasini a nga na yona. Tanihi leswi HIV yi nga riki xitsongwatsongwana lexi tekiwaka hi moya, u nga karhateki loko la nga ni AIDS a khohlola kumbe ku entshemula. Entiyisweni, mindyangu ya lava nga ni AIDS yi tirhiselana na vona mathawula, swibye swo dyela, hambi ku ri tiburaxi to hlamba meno handle ko tluletana xitsongwatsongwana.b

Leswi swi vangiwa hi leswi xitsongwatsongwana lexi xi dlayaka xi tshamaka engatini ya munhu, eka mbewu ya mbeleko, kumbe mati ya swirho swa rimbewu swa xisati. Kutani ke, hakanyingi AIDS yi tluletiwa hi vuxaka bya rimbewu—vusodoma kumbe ndlela ya ntumbuluko.c Vo tala lava nga na yona va tluletiwe na hi ku tirhisa tineleta swin’we ni loyi a nga ni HIV, hakanyingi loko va tirhisa swidzidzirisi.d Naswona hambi loko madokodela ma vula leswaku khombo “ri hungutiwe hi ndlela leyi humelelaka” hi nkambisiso wa nkarhi na nkarhi, AIDS yi nga ha tluletiwa ni hi mpompelo wa ngati.

Kutani un’wana ni un’wana la endlaka rimbewu ra le mahlweni ka vukati kumbe la tirhisaka tineleta hi ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela leyi nga riki enawini u le khombyeni lerikulu ra ku tluleriwa hi AIDS. Hakunene, munhu loyi u lavaka ku va ni vuxaka bya rimbewu na yena a nga ha va a nga vonaki a vabya. Kambe xibukwana lexi nge Voluntary HIV Counseling and Testing: Facts, Issues, and Answers xa tsundzuxa: “U nge swi voni hi ku languta munhu ntsena leswaku u na yona HIV. Munhu a nga ha languteka naswona a titwa a hanye kahle kambe a ri na yona. Hikwalaho ka leswi, vanhu vo tala lava nga ngheniwa hi HIV a va swi tivi.”

“Rimbewu Leri Hlayisekeke”?

Xisweswo vatirhi ni vadyondzisi vo tala va ta rihanyo va seketela ku tirhisa tikhondomu.e Swinavetisi swa TV, ti bodo to navetisa ni tidyondzo ta xikolo swi hangalase rungula ra leswaku ku tirhisiwa ka nchumu lowu wa ku sivela-mbeleko swi endla rimbewu ri va “leri hlayisekeke”—kumbe ri “hlayiseka ku antswa.” Swikolo swin’wana swi kale swi phakela swichudeni tikhondomu. Vantshwa vo tala ku tlula rini na rini, va ti tirhisa hi ku susumeteriwa hi marungula yo tano.

Hambi swi ri tano, xana “rimbewu leri hlayisekeke” ri sirhelela ku fikela kwihi? Broxara ya va Xihambano xo Tshwuka xa le Amerika yi ri: “Tikhondomu ti nga hunguta khombo ro tluleriwa hi vuvabyi lebyi.” Kambe xana u nga titwa u sirhelelekile loko u ‘hunguta makhombo’ ya ku tluleriwa hi vuvabyi lebyi minkarhi hinkwayo byi nga ni khombo? Tindhawu leti Tirhanaka ni Mavabyi ta le U.S. ti ri: “Tikhondomu ta rhabara ti kombisiwe ti ri leti pfunaka ku sivela ku ngheniwa hi HIV ni mavabyi man’wana lama tluletiwaka hi rimbewu . . . Kambe minkarhi yin’wana a ti swi koti ku byi sivela.” Phela, ti nga boxeka, ti handzuka, kumbe ti hluvuleka hi nkarhi wa rimbewu. Hi ku ya hi Time, tikhondomu “ti nga tsandzeka hi mpimo wa le xikarhi ka 10% ku ya ka 15%”! Xana u nga veka vutomi bya wena ekhombyeni hi ndlela yoleyo? Naswona, lexi bihisaka swilo ku tlurisa, le United States vantshwa lava tirhisaka tikhondomu va le hansi ka hafu ya vantshwa lava endlaka rimbewu swinene.

Xisweswo xitsundzuxo xa Swivuriso 22:3 xa fanela: “Munhu wa v̌utlhari o v̌ona khombo, kutani a tumbela, kambe v̌ariv̌ali v̌a ya mahlweni v̌a biwa.” Ndlela yo antswa ku tlurisa yo papalata AIDS i ku papalata ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha ni rimbewu leri nga riki enawini hi laha ku heleleke. Xana u anakanya leswaku swo olova ntsena ku swi vula? Vo tala va anakanya hi ndlela yoleyo, ngopfu-ngopfu leswi va vonaka mintshikilelo leyikulu leyi vantshwa va langutanaka na yona.

Mintshikilelo

Hi nkarhi wa ‘vurhumbuki bya vuntshwa,’ ku navela ka rimbewu ku va kukulu swinene. (1 Vakorinto 7:36) Kutani sweswi, lexi vangaka leswi ngopfu i nkucetelo wa thelevhixini ni tibayiskopo. Hi ku ya hi minkambisiso yin’wana, vana va kondlo-a-ndzi-dyi va hlalela TV tiawara to tlula ntlhanu hi siku—laha swo tala ku nga rimbewu hi xiviri. Kambe eka swikombiso leswi cheriweke munyu swa TV, rimbewu ra kona a ri na mbuyelo. Nkambisiso wun’wana wu kombise leswaku eka thelevhixini ya le U.S. “mimpatswa ya tinghwavava leyi nga tekanangiki yi endla vuxaka bya rimbewu ku sukela eka makhamba ya mune ku ya eka nhungu ku tlula ndlela leyi vavanuna ni vavasati lava nga evukatini va endlaka ha yona. Swisivela-mbeleko a swi boxiwi hambi ku ri ku tirhisiwa nikatsongo, kambe vavasati va kona a hi kanyingi va va ni makhwiri; vavanuna ni vavasati va kona vo tshika va tluleriwe hi vuvabyi lebyi tluletiwaka hi rimbewu handle ka loko va ri tinghwavava kumbe vasodoma.”—Center for Population Options.

Xana minongonoko yo tarisa xileswi yi nga khumba mahanyelo ya wena? Ina, hi ku ya hi nsinya wa nawu wa Bibele lowu nga eka Vagalatiya 6:7, 8 lowu nge: “Mi nga tshuki mi tixisa: Xikwembu a xi vungunyiwi; xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, ú ta tshovela xona; loyi a byalaka swo tsakisa ntumbuluko wa yena wa nyama, ú ta tshovela leswo bola leswi humaka eka ntumbuluko wa yena wolowo.” Nkambisiso wun’wana wa vantshwa va 400 wu kume leswaku lava “va hlalelaka mpimo lowukulu wa ‘ta rimbewu’ eka thelevhixini a va tala ku rhandza rimbewu ngopfu ku tlula lava nga yi hlaleliki ngopfu.”

Nkucetelo wun’wana wa matimba i ntshikilelo wa tintangha. Muntshwa la vitaniwaka David wa pfumela: “A ndzi lava ntlawa lowu ndzi nga fambisanaka na wona, phela sweswo swa tika hakunene. Minkarhi yo tala ndzi tikuma ndzi ri exiyin’weni lexi nga riki xinene. . . . Se ndzi na AIDS.” Hi ku fanana, vantshwa va le minkarhini ya Bibele a va va ni ntshikilelo wa tintangha. Xitsundzuxo xa Bibele xi ri yini? Mutsari wa Swivuriso u te “Ṅwana nga, loko v̌adyohi v̌a ku kanganyisa u nga pfumeli.”—Swivuriso 1:10.

Ku Ala

Lava seketelaka “rimbewu leri hlayisekeke” va vula leswaku ku tikhoma u nga ri endli rimbewu a swi twali. Kambe emakumu ka swona, xana swa pfuna ku seketela ku tikhoma loko biha? N’wana wun’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi u pfumerile leswaku leswi swo pfilunganya vantshwa, a ku: “Vanhu va hi byela leswaku hi ala rimbewu kutani swi ta va swi lulamile ku tshama u basile u tengile. Hi hala tlhelo, va hi nyika [tikhondomu] ivi va hi byela ndlela yo endla rimbewu handle ko va ni vuyelo byo biha.”

U nga vi un’wana wa lava pfilunganyekeke hi mahanyelo. Bibele—hambi loko yi vonaka yi hundzeriwe hi nkarhi—yi khutaza ku papalata ku tikhoma loku nga ku nghenisaka ekhombyeni ro tluleriwa hi AIDS. Loko u landzela xitsundzuxo xa Bibele xa ‘ku papalata ngati,’ u nge khomiwi hi AIDS hi mpompelo wa ngati. (Mintirho 15:29) Yingisa nsivelo wa Bibele ehenhleni ka “ntirhiso wa swidzidzirisi” kutani a wu nge chavi ku tluletiwa hi ku tirhisa neleta yo titlhavela. (Vagalatiya 5:20; Nhlavutelo 21:8; The Kingdom Interlinear) Ngopfu-ngopfu nawu wa Bibele hi ku tikhoma loku thyakeke ka rimbewu wu ta ku sirheleta. Bibele ya lerisa: “Chavani vuoswi! Xidyoho xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi endlaka xi le handle ka miri wa yena; kambe loyi a oswaka ú dyohela miri wa yena.” (1 Vakorinto 6:18) Khombo ra AIDS ri kandziyisa vutlharhi bya marito wolawo.

Xana muntshwa a nga ‘chava’ ku tikhoma loko biha hi ndlela yihi? Hi malembe yo tala swihloko leswi nge “Vantshwa Va Vutisa . . .” swi nyikele swiringanyeto swo hlaya, leswi tirhaka swo tanihi ku tihungasa mi ri hi mintlawa, u papalata swiyimo leswi nga ku tlurisaka nawu (tanihi ku va ni munhu wa rimbewu leri hambaneke ekamareni kumbe endlwini kumbe emovheni lowu pakiweke), ku tivekela mimpimanyeto mayelana ni swikombiso swa rirhandzu, ku ala swakunwa swa xihoko (leswi hakanyingi swi endlaka u nga anakanyi hi ku hetiseka), naswona u alana ni xiyimo lexi pfuxaka nyanyuko wa rimbewu.f Eka xiendlakalo xin’wana ni xin’wana u nga pfumeleli munhu a ku sindzisa ku landzela mahanyelo lama nga ni khombo hi tlhelo ra nyama ni lama onhaka emoyeni. (Swivuriso 5:9-14) Wansati un’wana lontshwa Amy u vutisile eka xihloko lexi tshahiweke eka Newsweek: “Xana u lava ku veka vutomi bya wena emavokweni ya munhu un’wana?” U tluletiwe HIV hi xigangu xa yena a nga si heta xikolo xa le henhla. Hi ku kongoma u vutisile: “Xana mufana kumbe nhwanyana yoloye i wa nkoka lerova u nga n’wi fela? A ndzi swi tshembi.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Ku pfumela loko u kuceteriwa ku va ni vuxaka bya rimbewu swi nga vanga AIDS