Minhluvuko Leyi Endliweke Eku Lweni Ni AIDS

Dok. Gerald J. Stine ebukwini yakwe leyi nge AIDS Update 2003, u tsale a ku: “Ematin’wini, a ku si tshama ku tiviwa swo tala swonghasi hi vuvabyi byo karhi hi nkarhi wo koma hi ndlela leyi.” U vula leswaku “sayense yi endle ntirho lowukulu swinene eku endleni ka vulavisisi lebyi kambisisaka vuvabyi bya HIV/AIDS.” Hi wihi nhluvuko lowu endliweke?

VUTIVI ni vutshila bya manguva lawa eka swa vutshunguri byi pfune valavisisi ku endla mirhi leyi endlaka leswaku lava nga ni HIV va va ni ntshembo. Tlhandlakambirhi, minongonoko yo dyondzisa vanhu hi ta AIDS yi pfunile ematikweni yo hlayanyana. Xana sweswo swi vula leswaku leswi ko va masungulo ya ku herisiwa ka ntungu lowu wu dlayaka? Xana matshalatshala lama endliwaka sweswinyana eka sayense ni dyondzo ma nga endla leswaku AIDS yi nga hangalaki? Xiya leswi landzelaka.

Murhi Wo Tshungula

Nhloko-mhaka-nkulu enkandziyisweni wa magazini wa Time wa September 29, 1986 a yi ku: “Ntshembo Eku Lweni Ni Aids.” “Ntshembo” wa kona wu ve kona loko ku ringetiwa murhi wa azidothymidine (AZT) eku tshunguleni ka HIV. Lexi tsakisaka, vanhu lava nga ni HIV lava a va tirhisa AZT a va hanya nkarhi wo leha. Ku sukela hi nkarhi wolowo, mirhi yo lwa ni AIDS (ARV) yi endle leswaku vanhu vo tala va hanya nkarhi wo leha. (Vona bokisi leri nge “Ti-ARV I Yini?” eka tluka 7.) Xana yi humelele ku fikela kwihi eku tshunguleni ka HIV?

Hambileswi AZT a yi rhandziwa ngopfu loko ya ha ku nghena, magazini wa Time wu vike leswaku lava lavisisaka hi AIDS “a va tiyiseka leswaku AZT a yi [nga] ta swi kota ku tshungula AIDS.” A va be kona. Vavabyi van’wana a yi nga va khomi kahle AZT, kutani ku endliwe mirhi yin’wana ya ARV. Endzhakunyana, Ndzawulo ya Swakudya ni Mirhi ya United States yi pfumerile leswaku ku hlanganisiwa ti-ARV to hlayanyana loko ku tshunguriwa vanhu lava HIV yi dzimeke timitsu eka vona. Mirhi leyi pfanganisiweke, laha muvabyi a a nwa mirhi yinharhu kumbe ku tlula, yi amukeriwe hi mandla mambirhi hi vanhu lava va khathalelaka lava nga ni AIDS. Entiyisweni, eka nhlengeletano ya matiko hinkwawo ya AIDS leyi khomiweke hi 1996, dokodela un’wana u tivise leswaku mirhi leyi yi nga ha swi kota ku yi herisa nya, HIV emirini!

Khombo ra kona, ku nga si hela ni lembe, a swi ri erivaleni leswaku hambiloko munhu o xi landzelela hi ku tshembeka xiyimiso xo nwa mirhi leyinharhu a swi nga ta yi herisa HIV. Nilokoswiritano, xiviko xa UNAIDS xi vula leswaku “mirhi leyi hlanganisiweke ya ARV yi pfune vanhu lava nga ni HIV leswaku va hanya nkarhi wo leha, va nga vabyi naswona va hanya vutomi lebyinene.” Hi xikombiso, le United States ni le Yuropa, ku tirhisa ARV swi hungute nhlayo ya vanhu lava dlayiwaka hi AIDS hi tiphesente leti nga ehenhla ka 70. Tlhandlakambirhi, minkambisiso yo hlayanyana yi kombise leswaku mirhi ya ARV yi nga ha pfuna hi mpimo lowukulu leswaku manana la tikeke a nga hundziseli HIV eka n’wana wakwe.

Kambe, vanhu va timiliyoni lava nga ni HIV a va yi kumi mirhi leya ARV. Ha yini?

“I Vuvabyi Bya Swisiwana”

ARV yi tirhisiwa ngopfu ematikweni lama fuweke. Hambiswiritano, Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO) ri ringanyeta leswaku ematikweni man’wana lama ha hluvukaka, ko va ntlhanu wa tiphesente ntsena ta vanhu lava lavaka murhi lowu, lava wu kumaka. Vayimeri va Nhlangano wa Matiko va kondze va hlamusela leswaku lexi endlaka leswaku vanhu va nga khomiwi hi ndlela leyi fanaka i “ku pfumaleka lokukulu ka vululami” ni “ndlela yo biha leyi vanhu va tikhomeke ha yona manguva lawa.”

Hambi ku ri vaaka-tiko va tiko rin’we a va kumi mirhi hi ndlela leyi ringanaka. The Globe and Mail, yi vika leswaku eka vanhu vanharhu va le Canada lava dlayiwaka hi AIDS, un’we u va a nga yi nantswanga mirhi ya ARV. Hambileswi mirhi leyi yi kumekaka mahala eCanada, kambe ku ni van’wana lava nga nyikiwiki. Globe yi ri: “Lava va nga kumiki vutshunguri lebyi faneleke, hi lava va byi lavaka hi mahlo-ngati: lava humaka ematikweni man’wana, vavasati ni swisiwana.” The Guardian yi tshahe manana un’wana wa laha Afrika la nga ni HIV a ku: “A ndzi swi twisisi. Ha yini valungu lava va endlaka vusodoma va kuma vutshunguri leswaku va hanya nkarhi wo leha kambe mina ndzi fanele ndzi fa?” Phela, swi ya hileswaku mirhi leyi yi xavisiwa mali muni nileswaku yi nyikiwa vamani.

Mirhi yinharhu ya ARV eUnited States ni le Yuropa yi vitana R63 000 ku ya eka R94 000 hi lembe. Hambileswi ku nga ni mirhi yin’wana leyi pfanganisiweke leyi kumekaka ematikweni man’wana lama ha hluvukaka naswona munhu a hakelaka R1 400 kumbe ku ya ehansi hi lembe, kambe vanhu vo tala lava nga na HIV a va na yona mali yoleyo naswona va tshama ematikweni lama ARV yi lavekaka ngopfu eka wona. Dok. Stine u katsakanya xiyimo lexi hi ndlela leyi: “AIDS i vuvabyi bya swisiwana.”

Bindzu Ro Endla Mirhi

A swi olovi ku endla mirhi leyi fanaka ni leyi tirhisiwaka ematikweni lama fuweke u tlhela u yi xavisa hi ntsengo wa le hansi. Ematikweni yo tala ku ni milawu leyi yirisaka ku kopiwa ka mirhi. Mukongomisi wa khampani yin’wana leyikulu yo endla mirhi u ri: “Leyi i nyimpi ya mali.” U vula leswaku ku kopa mirhi yoleyo ivi u yi xavisa ematikweni lama ha hluvukaka leswaku u tiendlela mali, “a hi swinene eka vanhu lava tshubuleke mirhi yoleyo.” Tikhampani leti endlaka mirhi leyi tivekaka ti vula leswaku loko ti nga pindzuli kahle a ti nge swi koti ku va ni mali yo endla vulavisisi hi mirhi ni ku endla yin’wana. Van’wana va rila hileswaku mirhi ya ARV leyi nga durhiki leyi endleriweke matiko lama ha hluvukaka yi nga wela emavokweni ya swigevenga ematikweni lama hluvukeke.

Lava va bumabumelaka mirhi yo chipa ya ARV va vula leswaku ku nga endliwa mirhi leyintshwa hi ntlhanu ku ya eka khume ra tiphesente ta ntsengo lowu vuriwaka hi vaendli va mirhi. Va tlhele va vula leswaku vulavisisi ni nhluvuko lowu endliweke hi tikhampani ta le tlhelo leti endlaka mirhi a byi nga tali ku kambisisa mavabyi lama hlaseleke matiko lama nga evuswetini. Xisweswo, Daniel Berman, la rhangeleke tsima ra Ku Kuma Mirhi Leyi Lavekaka, u ri: “Malunghana ni mirhi leyintshwa, ku fanele ku va ni fambiselo leri sindzisiwaka, leri seketeriwaka hi matiko hinkwawo, leri nga ta endla leswaku mirhi yi xavisiwa hi mali ya le hansi ematikweni lama ha hluvukaka.”

Loko yi angula mayelana ni xilaveko xa mirhi ya ARV, WHO yi kunguhate ndlela yo phamela vanhu va timiliyoni tinharhu lava nga ni HIV/AIDS mirhi ya ARV eku heleni ka lembe ra 2005. Nathan Ford wa Médecins Sans Frontières u lemukise a ku: “[Leswi] a swi fanelanga swi va xitshembiso xin’wana lexi UN yi tsandzekaka ku xi hetisisa. Leyi ko va hafu ya nhlayo ya vanhu lava nga ni HIV/AIDS lava ku ringanyetiwaka leswaku va lava vutshunguri sweswi naswona nhlayo leyi yi ta tlakuka swinene [hi 2005].”

Swihinga Swin’wana

Hambiloko a ko va ni mirhi ya ARV leyi nga ringanaka matiko hinkwawo lama hluvukaka, a ka ha ta va ni swihinga swin’wana. Mirhi yin’wana yi fanele yi nwiwa loko munhu a dya naswona u fanele a yi nwa hi mati yo tenga, kambe vanhu va madzana ya magidi lava tshamaka ematikweni man’wana va tlurisa siku va nga si dya nchumu. Maphilisi ya ARV (hakanyingi i maphilisi ya 20 kumbe ku tlula hi siku) ma fanele ma nwiwa hi nkarhi wo karhi siku ni siku, kambe vavabyi vo tala a va na swona swikomba-nkarhi. Mirhi leyi pfanganisiweke yi fanele yi cinciwanyana hi ku ya hi xiyimo xa muvabyi. Kambe madokodela ma kayivela ngopfu ematikweni yo tala. Entiyisweni, ku phamela vanhu mirhi ya ARV ematikweni lama ha hluvukaka swi ta tika ngopfu.

Hambi ku ri vavabyi lava nga ematikweni lama hluvukeke va langutana ni swiphiqo leswi vangiwaka hi mpfangano wa mirhi leyi. Vulavisisi byi kombisa leswaku swi tolovelekile swinene leswaku vanhu va nga nwi mirhi hinkwayo leyi va nyikiweke yona hi nkarhi lowu faneleke. Leswi swi nga ha endla leswaku miri wu sihalala wu nga ha wu twi murhi wa kona. Xitsongwatsongwana xa kona lexi se xi sihalaleke xa HIV xi nga ha tlulela van’wana.

Dok. Stine u kombetela eka ntlhontlho wun’wana lowu langutaneke ni lava va khomiweke hi HIV. U ri: “Lexi hlamarisaka hi vutshunguri bya HIV, hileswaku minkarhi yin’wana vutshunguri bya kona byi vava ku tlula xifo lexi, ngopfu-ngopfu loko munhu a sungula vutshunguri vuvabyi lebyi byi nga si vonaka kahle.” Lava khomiweke hi HIV hi ntolovelo va xanisiwa hi mavabyi lama vangiwaka hi vutshunguri lebyi, ku katsa ni vuvabyi bya chukele, ndlela leyi mafurha ma hangalakaka ha yona emirini, kholestorala ya le henhla ni ku hunguteka ka ku bumbula ka marhambu. Mavabyi man’wana lama vangiwaka hi vutshunguri lebyi ma nga dlaya munhu.

Matshalatshala Yo Byi Sivela

Xana matshalatshala yo byi sivela ma humelele ku fikela kwihi eku endleni leswaku AIDS yi nga hangalaki ngopfu ni ku cinca vanhu leswaku va nga tikhomi hi ndlela leyi nga ta va hoxa ekhombyeni? Matsima yo dyondzisa vanhu hi AIDS le Uganda hi va-1990 ma hungute ku andza ka HIV etikweni rero ku suka eka 14 wa tiphesente ku ya eka 8 wa tiphesente hi 2000. Hilaha ku fanaka, matshalatshala ya le Senegal ya ku byela vaaki va kwalaho hi mavabyi ya HIV ma pfune tiko rero ku hlayisa vuvabyi byebyo byi ri ehansi ka phesente yin’we eka vanhu lavakulu. Vuyelo byo tano bya tsakisa.

Hi hala tlhelo, dyondzo ya AIDS a yi humelelanga hi ndlela leyi fanaka ematikweni man’wana. Nkambisiso lowu endliweke hi 2002 eka vantshwa va le Canada va 11 000 wu paluxe leswaku hafu ya swichudeni leswi nga elembeni ra swona ro sungula exikolweni xa le henhla a swi kholwa leswaku AIDS ya tshunguleka. Hi ku ya hi nkambisiso wa le Britain lowu endliweke hi lembe rero, 42 wa tiphesente ta vafana lava nga exikarhi ka malembe ya 10 na 11 a va nga si tshama va twa hi HIV kumbe AIDS. Kambe, hambi ku ri vantshwa lava tivaka hi ta HIV na AIDS nileswaku a yi tshunguleki a va nga ri na mhaka na yona. Dokodela un’wana u ri: “Eka vantshwa vo tala, HIV a yo tifanela ni swiphiqo swin’wana swo tala leswi va nga na swona, ku fana ni xiphiqo xa ku kuma swakudya leswinene, xa leswaku va ta tshama na mani nileswaku va ta ya exikolweni kumbe e-e.”

Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi WHO yi vulaka leswaku “ku yisa nyingiso eka vantshwa swi vonaka ku ri ndlela yo antswa swinene yo lwa ni ntungu lowu, ngopfu-ngopfu ematikweni lama wu andzeke ngopfu eka wona.” Xana vantshwa va nga pfuniwa njhani leswaku va tirhisa swilemukiso leswi va swi kumeke mayelana ni AIDS? Xana hi nga langutela leswaku murhi wo yi tshungula wu ta kumeka?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

N’wexemu, mirhi ya ARV yi kumiwe hi lava va endlaka tiphesente timbirhi eAfrika lava lavaka kasi eMatikweni ya Amerika yi kumiwe hi vanhu lava endlaka 84 wa tiphesente lava yi lavaka

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Ti-ARV I Yini?a

Eka munhu la hanyeke kahle emirini, tisele ta T leti pfunetaka ti susumetela fambiselo ra nsawutiso leswaku ri hlasela mavabyi. HIV yona yi hlasela tisele leti ti pfunetaka ta T. Yi tirhisa tisele leti leswaku yi andza, yi tsanisa ni ku dlaya tisele leti pfunetaka ta T kukondza fambiselo ra nsawutiso ri nga ha swi koti ku tirha kahle. Mirhi ya (ARV) leyi lwaka ni HIV yi kavanyeta xitsongwatsongwana lexi leswaku xi nga swi koti ku andza.

Enkarhini lowu, ku tirhisiwa mirhi ya mune ya ARV. Nucleoside analogues na non-nucleoside analogues yi sivela HIV leswaku yi nga ngheni efambiselweni ra munhu ra DNA. Protease inhibitors yi sivela tienizayimi to karhi ta protease leti nga eka tisele leti hlaseriweke leswaku ti nga tipfuxeleli ni ku andzisa xitsongwatsongwana xa HIV. Xikongomelo xa fusion inhibitors i ku sivela HIV leswaku yi nga ngheni etiseleni. Hi ku kavanyeta HIV leswaku yi nga andzi, tiphilisi ta ARV ti nga endla leswaku HIV yi nga hatlisi yi va AIDS, leyi ku vuriwaka leswaku hiloko HIV se yi ri ni khombo swinene.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso]

KENYA—Dokodela u dyondzisa munhu la nga ni AIDS hi vutshunguri bya ARV

[Xihlovo Xa Kona]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Xifaniso]

KENYA—Muvabyi la nga ni AIDS u amukela mirhi yakwe ya ARV exibedlhele

[Xihlovo Xa Kona]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Vavasati Ni AIDS

Sweswi vavasati va endla 50 wa tiphesente ta vanhu lavakulu lava nga ni HIV/AIDS

Hi 1982 loko vavasati va kumeka va ri ni AIDS, a ku ehleketiwa leswaku va nga ha va va yi kume loko va jovhiwa. Ku nga ri kungani, swi kumekile leswaku vavasati va nga ngheniwa hi vuvabyi lebyi loko va etlele ni vavanuna nileswaku va le khombyeni lerikulu ro khomiwa hi HIV. Emisaveni hinkwayo, vavasati va endla 50 wa tiphesente ta vanhu lavakulu lava nga ni HIV/AIDS. UNAIDS ya vika: “Lexi vavisaka, ntungu lowu wu hlasela swinhwanyetana ni vamanana lava tekeriwaka ehansi hi xiyimo, ndhavuko, rimbewu ni hi tlhelo ra rifuwo, naswona ku nga vona va endlaka ntirho lowukulu emhakeni yo khathalela vanhu lava vabyaka ni lava faka.”

Ha yini vanhu lava khathalelaka lava khomiweke hi AIDS va karhateka hi leswi vuvabyi lebyi byi andzaka ngopfu eka vavasati? Vavasati lava khomiweke hi HIV va tala ku nyefuriwa ku tlula vavanuna, ngopfu-ngopfu ematikweni man’wana lama ha hluvukaka. Loko wansati a tikile, rihanyo ra n’wana wakwe ri va ekhombyeni; loko se a ri ni vana, swa tika ku va khathalela, ngopfu-ngopfu loko a ri mutswari la nga swakwe. Tlhandlakambirhi, hi xitalo a ku tiviwi swo tala hi vavasati lava khomiweke hi HIV nileswaku va nga khathaleriwa njhani.

Milawu yin’wana ya ndhavuko yi endla leswaku vavasati va va exiyin’weni lexi nga ni khombo swinene. Ematikweni yo tala vavasati a va pfumeleriwanga leswaku va bula hi ta masangu, naswona va nga ha xanisiwa loko va ala ku hlanganyela rimbewu. Hi ntolovelo vavanuna va etlela ni vavasati vo tala naswona va hundzisela HIV eka vona va nga swi tivi. Vavanuna van’wana va le Afrika va etlela ni swinhwanyetana leswaku va nga khomiwi hi HIV kumbe hikwalaho ka dyondzo leyi hoxeke ya leswaku loko u etlela ni nhwanyana la nga tiviki wanuna swi tshungula AIDS. A swi hlamarisi leswi WHO yi nge: “Leswaku vavasati va sirheleleka, ku fanele ku rhanga ku pfuniwa vavanuna (swin’we ni vavasati).”

[Xifaniso]

PERU—Manana la nga ni HIV ni n’wana wakwe la nga riki na yona

[Xihlovo Xa Kona]

© Annie Bungeroth/Panos Pictures

[Xifaniso]

THAILAND—Tanihi ndlela ya vona yo dyondza, vadyondzi va endzela muvabyi la nga ni AIDS

[Xihlovo Xa Kona]

© Ian Teh/Panos Pictures

[Xifaniso]

KENYA—Nhlangano ni swirho swa nhlengeletano ya Vavasati Lava Hanyaka Ni AIDS

[Xihlovo Xa Kona]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Mavunwa Hi Ta AIDS

◼ Vanhu lava nga ni HIV va languteka va vabya. Dok. Gerald J. Stine u ri: “Hi xiringaniso, swi teka kwalomu ka malembe ya 10 ku ya eka 12 leswaku munhu la nga ni HIV a khomiwa hi AIDS. Hi nkarhi wolowo, munhu la nga ni HIV a nga ha va ni swikombiso swi nga ri swingani kumbe a nga vi na swona hi ku helela, kambe wa swi kota ku yi hundzisela eka van’wana.”

◼ AIDS i vuvabyi bya vanhu lava endlaka vusodoma. Eku sunguleni ka va-1980, AIDS a yi tekiwa yi ri vuvabyi bya vasodoma. Kambe namuntlha, nchumu lowu tluletaka ngopfu HIV i vuxaka bya rimbewu exikarhi ka wanuna ni wansati.

◼ Rimbewu ra nomu “ri hlayisekile.” Hi ku ya hi Ndzawulo yo Tshungula ni ku Sivela Mavabyi, “minkambisiso yo hlayanyana yi kombise leswaku rimbewu ra nomu ri nga tluleta munhu HIV swin’we ni mavabyi man’wana lama tluletiwaka hi rimbewu.” Kambe HIV a yi tluleli ngopfu hi ku endla rimbewu ra nomu loko swi pimanisiwa ni vuxaka lebyin’wana bya rimbewu. Nilokoswiritano, rimbewu ra nomu se ri andze ngopfu lerova madokodela man’wana ma langutele leswaku ri ta va ndlela leyikulu yo tluleta van’wana HIV.

◼ AIDS ya tshunguleka. Hambileswi mirhi yo lwa ni HIV ni AIDS yi nga endlaka leswaku vuvabyi lebyi byi hlwela ku dlaya munhu, kambe a ku si kumeka murhi wo yi tshungula ku fikela sweswi.

[Xifaniso]

CZECH REPUBLIC—Nkambelo wa AIDS engatini, sweswi ya huhateka, kambe a yi tshunguleki

[Xihlovo Xa Kona]

© Liba Taylor/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

ZAMBIA—Vanhwanyana vambirhi lava nga ni HIV va yimele mirhi ya vona

[Xihlovo Xa Kona]

© Pep Bonet/Panos Pictures