Ku Laveka Murhi Wo Tshungula AIDS—Hi Xihatla!

Le Makete wa le Xikarhi wa Lilongwe, eMalawi, Grace u xavisa tintangu ta manyunyu. U vonaka a tsakile naswona a hanye bya cheleni. Kambe n’wayitelo wakwe wu fihle mhaka yo vava.

Hi 1993 Grace ni nuna a va tsake ngopfu loko va kuma n’wana wa nhwanyana, Tiyanjane. Eku sunguleni, Tiyanjane a a vonaka a hanye kahle. Kambe, ku nga ri kungani u sungule ku huma misiha naswona mavabyi ma n’wi hlasela hi ku landzelelana. Loko a ri ni malembe manharhu, Tiyanjane u dlayiwe hi AIDS (acquired immunodeficiency syndrome) [SIDA].

Endzhaku ka malembe ma nga ri mangani, nuna wa Grace na yena u sungule ku vabya. Siku rin’wana u titivarile, hiloko va n’wi tsutsumisela exibedlhele. Madokodela ma te hi wona kambe ko fana ni kwala. Nuna wa Grace loyi a a tekane na yena ku ringana malembe ya nhungu u dlayiwe hi mavabyi lama vangiwaka hi AIDS.

Sweswi Grace u tshama a ri swakwe endlwini leyi nga ni kamara rin’we le dorobeni ra Lilongwe. U nga ha langutela leswaku leswi Grace a nga ni malembe ya 30, u ta sungula vutomi byakwe hi vuntshwa. Kambe, yena u ri: “Ndzi ni HIV, xisweswo a ndzi nge tekiwi kumbe ku va ni vana nakambe.”a

KHOMBO ra kona, mhaka leyi a yo humelela eMalawi ntsena, laha ku nga ni vanhu lava ringanyetiwaka kwalomu ka 15 wa tiphesente lava nga ni HIV. Exibedlhele xin’wana xa le makaya, hi ku ya hi phepha-hungu ra Globe and Mail, “mibedo ya le xibedlhele yi tele hi vavabyi lava fikaka eka 150 wa tiphesente, naswona vatirhi va le xibedlhele lava tlulaka 50 wa tiphesente va dlayiwe” hi AIDS. HIV yi lo bee, ematikweni man’wana ya le dzongeni wa Sahara wa Afrika. Hi 2002, Nongonoko lowu Hlanganyeriweke wa Nhlangano wa Matiko wa HIV/AIDS (UNAIDS) wu vikile: “Sweswi vanhu le matikweni ya le dzongeni wa Sahara wa Afrika va languteriwa ku hanya malembe ya 47. Loko a ku nga ri na AIDS, a va ta hanya malembe ya 62.”

Kambe, ntungu wa HIV/AIDS a wu lo hlasela eka tiko-nkulu ra Afrika ntsena. UNAIDS yi ringanyeta leswaku vanhu lavakulu va kwalomu ka mune wa timiliyoni eIndiya va khomiwe hi HIV, yi engeterile: “Hi ku ya hi nhlayo ya vanhu lava hlaseriweke hi xifo lexi, HIV hi yona leyi nga ta dlaya vanhu vo tala ngopfu eka malembe lawa ya khume.” Ntungu lowu wu tlulela hi ku hatlisa eMatikweni yo Khomisana lama Tifumaka, lawa vunyingi bya wona a ma ri ehansi ka khale ka Soviet Union. Le Uzbekistan, xiviko xin’we xi vula leswaku “ku vikiwe nhlayo ya le henhla ya vanhu lava nga ni HIV hi 2002 ntsena ku tlula leyi vikiweke emalembeni ya khume lama hundzeke.” Mavabyi ya HIV eUnited States ka ha ri wona ma nga emahlweni eku dlayeni ka Maamerika lama nga exikarhi ka malembe ya 25 na 44.

Xalamuka! yi kandziyise ro sungula swihloko leswi vulavulaka hi AIDS hi 1986. Hi lembe rero, Dok. H. Mahler, loyi hi lembe rero a a ri mukongomisi wa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, u lemukise leswaku swi nga ha endleka leswaku vanhu va kwalomu ka khume ra timiliyoni se va khomiwe hi HIV hi nkarhi wolowo. Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 20, nhlayo ya vanhu lava khomiweke hi HIV emisaveni hinkwayo yi engeteleke ku fika eka 42 wa timiliyoni, yi engeteleka hilaha ku phindhiweke ka khume eka nhlayo leyi vanhu va engetelekaka ha yona! Vativi va ringanyeta leswaku vumundzuku byi languteka byi dzwiharile. UNAIDS ya vika: “Ematikweni ya 45 lama hlaseriweke ngopfu hi xifo lexi, ku ringanyetiwa leswaku exikarhi ka lembe ra 2000 na 2020, vanhu va 68 wa timiliyoni va ta fa va ha ri vatsongo hikwalaho ka AIDS.”

Phela sweswi, murhi wa AIDS wu laveka hi mahlo-ngati tanihi leswi yi tlulelaka vanhu vo tala ngopfu. Hikwalaho, valavisisi va mirhi a va etleli, va lavana ni murhi wo tshungula HIV. Hi yihi minhluvuko leyi endliweke enyimpini leyi yo lwa ni ntungu lowu? Xana hi nga langutela leswaku AIDS yi ta kala yi hela?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

Emisaveni hinkwayo, ku ringanyetiwa leswaku vanhu va 42 wa timiliyoni va ni HIV/AIDS; 2,5 wa timiliyoni i vana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

INDIYA—Vatirhi va ku tirhandzela va ta rihanyo va dyondzisiwa hi ta AIDS

[Xihlovo Xa Kona]

© Peter Barker/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

BRAZIL—La tirhaka ku pfuna vanhu u chavelela wansati la hlaseriweke hi AIDS

[Xihlovo Xa Kona]

© Sean Sprague/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

THAILAND—Mutirhi wa ku tirhandzela u khathalela n’wana la velekiweke a ri ni HIV

[Xihlovo Xa Kona]

© Ian Teh/Panos Pictures