Aids—Ndlela Yo Lwisana Na Yona

ENKARHINI wa sweswi murhi wo tshungula AIDS a wu si kumeka, naswona a swi tshembisi leswaku sayense ya swa vutshunguri yi ta wu kuma ku nga ri khale. Hambiloko vutshunguri lebyintshwa byi nonokisa ku nyanya ku biha ka vuvabyi lebyi, ndlela ya vutlharhi i ku papalata ku tluleriwa hi byona. Hambiswiritano, hi nga si hlamusela ndlela yo byi sivela, a hi kambisiseni ndlela leyi (HIV), xitsongwatsongwana xa AIDS xi tlulelaka ha yona, ni ndlela leyi vanhu xi nga va tluleleki ha yona.

Munhu a nga tluleriwa hi xona hi tindlela ta mune letikulu: (1) hi ku tirhisa neleta kumbe bodlhela ra yona leri nga ni xitsongwatsongwana, (2) hi ku va ni vuxaka bya rimbewu (hi xirho xa rimbewu xa wansati, hi le mahosi kumbe hi nomu) ni munhu la nga ni xitsongwatsongwana lexi, (3) hi ku mpomperiwa ngati swin’we ni swilo leswi endliweke hi ngati, hambileswi xiphiqo lexi xi hungutiweke ematikweni lama hluvukeke swinene, laha sweswi ngati yi kamberiwaka switsongwatsongwana swa HIV, ni (4) hikwalaho ka manana la nga ni xitsongwatsongwana xa HIV, la nga tluletaka xihlangi xa yena xi nga si velekiwa kumbe hi nkarhi wa ku velekiwa ka xona kumbe loko a mamisa.

Hi ku ya hi Mavandla yo Lawula ni ku Sivela Mavabyi (CDC [Centers for Disease Control and Prevention]) ya le United States, vumbhoni bya namuntlha bya sayense, byi vula leswaku (1) AIDS a yi ku tluleli ku fana ni mukhuhlwana, (2) a yi nge ku tluleli hi ku tshama ekusuhi ni munhu la nga ni AIDS kumbe hi ku khumba kumbe hi ku angarhana ni munhu loyi yi n’wi khomeke, (3) a yi nge ku tluleli hi ku va u dya swakudya leswi khomiweke, swi swekiweke kumbe ku phameriwa hi munhu loyi yi n’wi khomeke, naswona (4) a yi nge ku tluleli hi ku va mi tirhisa swihambukelo, tiqingho, swiambalo kumbe hi ku dyela ni ku nwela eswibyeni swin’we. Ntlhandla-kambirhi, CDC yi vula leswaku xitsongwatsongwana lexi a xi tluletiwi hi tinsuna kumbe switsotswana swin’wana.

Tindlela Ta Ku Yi Sivela

Xitsongwatsongwana xa AIDS xi tumbela engatini ya vanhu lava xi va tluleleke. Loko munhu loyi xi n’wi tluleleke a tlhaveriwa murhi hi neleta, ngati yin’wana swin’we ni xitsongwatsongwana lexi swi nga salela eneleteni kumbe ebodlheleni ra neleta. Loko munhu un’wana a tlhaveriwa hi neleta leyi nga ni xitsongwatsongwana, xitsongwatsongwana lexi xi nga n’wi tlulela. U nga chavi ku vutisa dokodela kumbe muongori loko u anakanya leswaku neleta kumbe bodlhela ra yona a ri basanga. U ni mfanelo yo swi tiva; i vutomi bya wena lebyi nga ekhombyeni.

Nakambe eka vanhu lava nga ni xitsongwatsongwana lexi xa AIDS, xi va kona eka mbewu ya wanuna kumbe eka swihalaki leswi humesiwaka hi xirho xa rimbewu xa wansati. Hikwalaho, malunghana ni ku xi sivela, CDC yi ri: “Ku papalata vuxaka bya rimbewu ko va ndlela yi ri yoxe leyi hetisekeke ya ku tisirheleta. Loko u lava ku nghenela vuxaka bya rimbewu, rindza ku kondza mi tiyimisela ku hanya swin’we vutomi bya n’wina hinkwabyo, mi aka vuxaka lebyi tiyeke, tanihi ku nghenela vukati ni munghana la nga riki na xona xitsongwatsongwana lexi.”

Tsundzuka leswaku loko mi ta sirheleteka, mi fanele mi va ni “vuxaka lebyi tiyeke.” Loko u tshembekile kambe munghana wa wena wa vukati a nga tshembekanga, a wu sirheletekanga. Hakanyingi leswi swi vanga xiphiqo lexikulu eka vavasati lava tshamaka etindhawini leti va lawuriwaka hi vanuna hi tlhelo ra rimbewu ni hi tlhelo ra timali. Ematikweni man’wana vavasati a va pfumeleriwi ku vulavula hi timhaka ta rimbewu ni vavanuna, a ha ha vuli ku burisana hi timhaka ta vuxaka bya rimbewu lebyi nga sivelaka mavabyi.

Hambiswiritano, a hi vavasati hinkwavo lava nga riki na wona matimba yo tano. Nkambisiso wa le tikweni rin’wana ra Afrika Vupela-dyambu, wu kombise leswaku vavasati van’wana lava nga ni timali va swi kotile handle ko vanga madzolonga ku ala ku va ni vuxaka bya rimbewu ni vanuna va vona lava nga ni xitsongwatsongwana lexi. Le New Jersey, eU.S.A., vavasati van’wana va arile ku va ni vuxaka bya rimbewu loko wanuna a nga lavi ku tirhisa khondomu. Ina, hambileswi tikhondomu ta pulasitiki ti sirhelelaka eka xitsongwatsongwana xa HIV ni le ka mavabyi man’wana lama tluletiwaka hi vuxaka bya rimbewu, ti fanele ku tirhisiwa hi vukheta nkarhi na nkarhi.

Nkarhi Wa Ku Kamberiwa

Karen, loyi a boxiweke eka xihloko xo sungula, a a nga ha ta endla nchumu leswaku a nga tluleriwi hi xitsongwatsongwana lexi. Nuna wakwe a ri ni malembe yo hlayanyana a tluleriwe hi xitsongwatsongwana lexi va nga si nghenela vukati, naswona va tekane hi nkarhi lowu ntungu lowu ni xitsongwatsongwana xa HIV a swa ha ku sungula. Hambiswiritano, sweswi ku kamberiwa ka xitsongwatsongwana xa HIV i endlelo ra nkarhi na nkarhi ematikweni man’wana. Hikwalaho, loko munhu a anakanya leswaku swi nga ha endleka a ri ni xitsongwatsongwana xa HIV, i ndlela ya vutlharhi leswaku a rhanga a kamberiwa mi nga si sungula ku gangisana. Karen wa tsundzuxa: “Hlawula munghana wa wena wa vukati hi vutlharhi. Loko wo endla xihoxo eku hlawuleni ka wena u nga lahlekeriwa ngopfu, u nga ha lahlekeriwa hambi ku ri hi vutomi bya wena.”

Ku kambela ku nga ha pfuna ku sirheleta munghana wa vukati la nga riki na nandzu loko nkatakwe a endle vuoswi. Tanihi leswi xitsongwatsongwana xa HIV swi nga ha endlekaka xi nga tikombi loko ku kamberiwa ngati kukondza loko ku hele kwalomu ka tsevu wa tin’hweti endzhaku ka loko munhu xi n’wi tlulerile, ku kamberiwa ngati ko hlayanyana swi nga pfuna. Loko mi tlhela mi va ni vuxaka bya rimbewu (leswi kombisaka ku rivaleriwa ka muoswi), ku tirhisa khondomu ku nga pfuna ku tisirhelela leswaku u nga tluleriwi hi xitsongwatsongwana lexi.

Dyondzo Yi Nga Pfuna Njhani?

Swi le rivaleni leswaku hambileswi Bibele yi tsariweke khale AIDS yi nga si va kona, ku hanya hi minsinya ya yona ya milawu swi pfuna ku tisirheleta eka vuvabyi. Hi xikombiso, Bibele yi sola ku nghenela vuxaka bya rimbewu ka vanhu lava nga tekanangiki, yi lerisa leswaku ku va ni vutshembeki evukatini, naswona yi vula leswaku Vakreste va fanele va tekana ntsena ni vanhu lava na vona va tirhisaka minsinya ya milawu ya Bibele. (1 Vakorinto 7:39; Vaheveru 13:4) Yi tlhela yi yirisa ku tirhisa swidzidzirisi hi tindlela hinkwato to biha swin’we ni ku dya ngati loku thyakisaka miri.—Mintirho 15:20; 2 Vakorinto 7:1.

I vutlharhi ku tidyondzisa malunghana ni makhombo lama nga vaka kona hikwalaho ka ku tihlanganisa ni vanhu lava nga ni xitsongwatsongwana xa HIV. Ku dyondza hi vuvabyi bya AIDS swi pfuna vanhu leswaku va tisirhelela eka yona.

Nhlangano wo Lwisana ni AIDS (AIDS Action League) wu ri: “Hakanyingi swa koteka ku papalata AIDS. Loko murhi wo yi tshungula wu nga si kumeka, dyondzo ya ha ta hambeta yi va ya nkoka naswona sweswi ko va yona ntsena xitlhangu xo sirhelela [vanhu] eka AIDS.” (Xiitaliki i xerhu.) I swinene leswaku vatswari va burisana khwatsi hi xivona, kun’we ni ku burisana ni vana va vona hi AIDS.

Hi Tihi Tindlela To Hambana Ta Vutshunguri?

Swikombiso swa vuvabyi lebyi a swi tikombi ku nga si hela kwalomu ka tsevu ku ya eka khume ra malembe endzhaku ka loko munhu a tluleriwe hi xitsongwatsongwana xa HIV. Eka malembe wolawo, hasahasa ya sungula emirini. Switsongwatsongwana hinkwaswo swa andza kutani swi dlaya tisele ta fambiselo ra nsawutiso. Tisele ta fambiselo ra nsawutiso ta tilwela. Eku heteleleni, tanihi leswi magidi ya timiliyoni ta switsongwatsongwana leswintshwa ma tswariwaka siku na siku, fambiselo ra nsawutiso ra hluriwa.

Ku endliwe mirhi yo hambana-hambana leswaku ku endliwa matshalatshala yo pfuna fambiselo ra nsawutiso, mirhi leyi nga ni mavito lama nga tolovelekangiki leyi funghiweke hi tinhlanga ta yona—AZT, DDI na DDC. Hambileswi van’wana va anakanyeke leswaku mirhi leyi yi tikomba onge yi ta pfuna swinene hambi ku ri ku tshungula vuvabyi lebyi, mianakanyo leyi yi bakanyeriwe etlhelo hi ku hatlisa. Mirhi leyi a yo heleriwa hi matimba ntsena hi ku famba ka nkarhi kambe yi tlhela yi vanga swiphiqo swin’wana leswi nga ni khombo eka vanhu van’wana—ku hunguteka ka tisele ta ngati, mavabyi ya ku tiya ka ngati ni ku onhaka ka misiha ya mavoko ni milenge.

Sweswi ku ni mixaka leyintshwa ya mirhi: swiandzisi swa tiprotheyini leswi nonokisaka ku kula ka vuvabyi (protease inhibitors). Madokodela ma bumabumela mirhi leyi yi tirhisiwaka yi ri yinharhu swin’we ni mirhi yin’wana leyi lwisanaka ni switsongwatsogwana. Vukamberi bya vutshunguri byi kombise leswaku hambileswi vutshunguri bya mirhi leyi yinharhu byi nga swi dlayiki switsongwatsongwana, byi swi sivela ku andza emirini kumbe ku swi nonokisa.

Vutshunguri bya mirhi leyi yinharhu byi vange ku antswa loku hlamarisaka eka rihanyo ra lava vabyaka. Hambiswiritano, vatshila va vula leswaku murhi lowu wu tirha ku antswa loko wu nyikiwa vanhu lava nga ni xitsongwatsongwana xa HIV ka ha ri ni nkarhi, swikombiso swa vuvabyi swi nga si sungula ku tikomba. Loko ku endliwa sweswo, swi nga ha koteka ku sivela xitsongwatsongwana lexi hi ku hetiseka leswaku xi nga vangi vuvabyi bya AIDS. Tanihi leswi vutshunguri lebyi bya ha riki byintshwa, swa ha ta tikomba leswaku byi ta hlula xitsongwatsongwana lexi nkarhi wo tanihi kwihi.

Vutshunguri bya mirhi leyi yinharhu bya durha. Xiringaniso xa mali ya mirhi leyi yinharhu yo lwisana ni xitsongwatsongwana swin’we ni ya ku kamberiwa ka ngati i R72 000 hi lembe. Handle ka xiphiqo xa timali, muvabyi la tshunguriwaka hi ku tirhisa mirhi leyi yinharhu u fanele ku gidela exigwitsirisini lexi mirhi yi hlayisiwaka eka xona. Hi ntolovelo, munhu wa kona u nwa maphilisi kambirhi hi siku kasi laman’wana u ma nwa kanharhu hi siku. Man’wana ma fanele ma nwiwa loko munhu a nga si dya, kasi man’wana u fanele ku ma nwa loko a dyile. Vutshunguri lebyi byi sungula ku rharhangana ngopfu loko muvabyi a boheka ku nwa mirhi leyi engetelekeke leswaku a lwisana ni mavabyi yo tala lawa muvabyi la nga ni AIDS a nga na wona.

Madokodela ma vilerisiwa ngopfu hi leswi nga humelelaka loko munhu o tshika vutshunguri bya mirhi leyi yinharhu. Switsongwatsongwana swi nga sungula ku andza swi nga ha siveleki, kutani leswi poneke swi nga hlula mirhi leyi munhu enkarhini lowu hundzeke a yi nwa leswaku yi lwisana na swona. Swiphiqo leswi vangiwaka hi switsongwatsongwana swa HIV leswi hlulaka mirhi swi nga tika ngopfu ku swi tshungula. Tlhandlakambirhi, switsongwatsongwana leswi swa matimba swi nga ha tlulela vanhu van’wana.

Xana Mirhi Yo Tlhavela Yi Nga Pfuna?

Vakambisisi van’wana va AIDS va vula leswaku ndlela yo herisa ku hangalaka ka ntungu wa AIDS emisaveni hinkwayo i ku kuma murhi wo tlhavela lowu tirhaka lowu nga riki na khombo. Mirhi yo tlhavela leyi tirhisiweke ku tshungula dari-nyongwa, swimungwa-mungwana ni swigigimaganu yi endliwe hi switsongwatsongwana leswi hetiweke matimba. Hi ntolovelo, loko murhi lowu endliweke hi xitsongwatsongwana lexi hetiweke matimba wu tlhaveriwe emirini, fambiselo ra nsawutiso wa miri a ro lwa na xona leswaku ri xi dlaya ntsena kambe ri tlhela ri kuma matimba yo hlula nhlaselo wihi ni wihi wa xitsongwatsongwana lexi hanyaka.

Minkambisiso ya sweswinyana leyi endliweke eka tinkawu yi kombise leswaku xiphiqo xa HIV hi leswaku hambi ku ri xitsongwatsongwana lexi hetiweke matimba xi nga va ni khombo. Hi marito man’wana, murhi wo tlhavela wu nga ha vanga vuvabyi lebyi wu endleriweke ku byi sivela.

Ku lavisisiwa ka murhi wo tlhavela ku tise vuyelo lebyi khomisaka tingana ni ku heta matimba. Xitsongwatsongwana xa HIV a xi kalanga xi herisiwa hi mirhi yo tala leyi hlanganisiweke leyi entiyisweni a yi ta va yi dlaye switsongwatsongwana leswi nga nyawuriki. Handle ka sweswo, xitsongwatsongwana xa HIV xa cinca-cinca, hikwalaho a swi olovi ku xi dlaya. (Sweswi ku ni tinxaka ta kwalomu ka khume ta switsongwatsongwana swa HIV emisaveni hinkwayo.) Lexi nyanyisaka xiphiqo lexi, xitsongwatsongwana lexi xi hlasela tisele ta fambiselo ra nsawutiso leri mirhi yo tlhavela yi faneleke yi ri sirheleta.

Swiyimo swa ikhonomi na swona swi hoxa xandla eku endliweni ka nkambisiso. Vandla ra Matiko Hinkwawo ro Simeka Ntlhavelo wa AIDS (International AIDS Vaccine Initiative) leri nga eWashington ri te: “Van’wamabindzu lava tilawulaka a va tikarhati ngopfu.” Leswi swi vangiwa hi ku chava leswaku mirhi yo tlhavela a yi nge tisi mpindzulo, tanihi leswi vunyingi bya yona yi nga ta xaviseriwa matiko lama nga evuswetini.

Ku nga khathariseki swiphiqo leswi va langutaneke na swona, vakambisisi va ya emahlweni va ringeta ku kuma murhi wo tlhavela lowu tirhaka. Hambiswiritano, enkarhini wa sweswi swi tikomba onge murhi wo tlhavela a wu nge kumeki hi ku hatlisa. Loko ko kumeka murhi wo tlhavela lowu humaka endhawini ya vukambisisi lowu tshembisaka, ka ha ta va ni ntirho lowukulu, lowu lavaka mali yo tala ni lowu nga vaka ni khombo wa ku ringeta ku tirha ka wona eka vanhu.

[Box on page 5]

I Vamani Lava Tluleriwaka Hi Xitsongwatsongwana Xa HIV?

Emisaveni hinkwayo, vanhu va kwalomu ka 16000 va tluleriwa hi xitsongwatsongwana lexi siku na siku. Ku vuriwa leswaku vanhu lava tlulaka 90 wa tiphesente va tshama ematikweni lama hluvukaka. Ku ni kwalomu ka n’wana un’we eka va 10 la nga ehansi ka 15 wa malembe hi vukhale la nga na xona. Lavan’wana i vanhu lavakulu lava eka vona ku nga ni vavasati lava tlulaka 40 wa tiphesente, naswona ku tlula hafu va le xikarhi ka malembe ya 15 na 24.—Nhlangano wa Rihanyo wa Misava Hinkwayo na Nongonoko lowu Seketeriwaka hi Nhlangano wa Matiko eka HIV/AIDS (World Health Organization na Joint United Nations Programme on HIV/AIDS).

[Box on page 7]

U Nga N’wi Tiva Njhani Munhu La Nga Ni Xitsongwatsongwana?

U nge swi tivi loko munhu a ri ni xitsongwatsongwana lexi hi ku n’wi languta ntsena. Hambiloko lava nga ni xitsongwatsongwana xa HIV va nga si va na swona swikombiso swa vuvabyi naswona va tikomba va ri ni rihanyo lerinene, va nga ha tluleta van’wana xitsongwatsongwana lexi. Xana u fanele u tshemba loko munhu a ku byela leswaku a nga na xona? A swi tano. Vunyingi bya vanhu lava nga ni xitsongwatsongwana xa HIV a va swi tivi leswaku va na xona. Lava swi tivaka leswaku va na xona va nga ha yi endla mhaka ya xihundla kumbe va hemba. Nkambisiso wun’wana wa le United States wu paluxe leswaku vanhu va mune eka vanhu va 10 lava nga ni xitsongwatsongwana xa HIV a va swi byelanga swigangu swa vona leswaku va ni vuvabyi lebyi.

[Box/Picture on page 6]

Ku Yelana Ka HIV Ni AIDS

HIV yi yimela “human immunodeficiency virus,” ku nga xitsongwatsongwana lexi hakatsongo-tsongo xi onhaka swirho swa fambiselo ra nsawutiso emirini leri lwisanaka ni vuvabyi. AIDS yi yimela “vuvabyi lebyi hlaselaka nsawutiso” (“acquired immunodeficiency syndrome”). I xiyenge xo hetelela lexi nga ni khombo lexi vangiwaka hi xitsongwatsongwana xa HIV. Vito leri ri hlamusela ndlela leyi ha yona xitsongwatsongwana xa HIV xi ri hlaseleke swinene fambiselo ra nsawutiso, xi endla leswaku muvabyi a hlaseriwa hi mavabyi lawa fambiselo ra nsawutiso a ri ta ma hlula.

[Credit Line]

CDC, Atlanta, Ga.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku kamberiwa xitsongwatsongwana xa HIV mi nga si nghenela vukati i goza ra vutlharhi