AIDS Ya Andza eAfrika

“Hi langutane ni nkarhi wa ku fa ka vanhu vo tala.”

MARITO wolawo lama vuriweke hi Stephen Lewis, muyimeri wo hlawuleka wa Nhlangano wa Matiko emhakeni ya HIV/AIDS eAfrika, ma kombisa ndlela leyi vanhu vo tala va titwaka ha yona hi AIDS edzongeni wa Sahara wa Afrika.

Swi tele swilo leswi endlaka leswaku HIV yi andza. Hi hala tlhelo, AIDS yi nyanyise swiphiqo swin’wana. Hakanyingi hi leswi swiyimo swin’wana leswi kumekaka ematikweni man’wana ya la Afrika ni ya misava, laha AIDS yi tinyikeke matimba.

Ku Tikhoma. Leswi vuxaka bya rimbewu ku nga byona byi talaka ku hundzisa HIV, swi le rivaleni leswaku ku pfumaleka ka mpimanyeto lowu kongomeke wa ku tikhoma hi swona leswi endlaka leswaku xifo lexi xi andza. Kambe, vo tala va vona swi nga ri swinene ku khutaza vanhu lava nga tekanangiki leswaku va tshika ku hlanganyela rimbewu. Eka phepha-hungu ra le Joni, eAfrika Dzonga, leri vuriwaka The Star, Francois Dufour u tsala a ku: “Ku byela vantshwa leswaku va nga hlanganyeli rimbewu a swi nge pfuni. Siku ni siku va vona swifaniso swo tala swa rimbewu, leswi kombisaka ndlela leyi va faneleke va languteka ha yona ni ndlela leyi va faneleke va tikhoma ha yona.”

Vonelo leri ri vonaka ri fambisana ni ndlela leyi vantshwa va tikhomaka ha yona. Hi xikombiso, nkambisiso lowu endliweke etikweni rin’wana wu kombise leswaku vantshwa vo tala lava nga emalembeni ya le xikarhi ka 12 na 17 va hlanganyele rimbewu.

Ku pfinya ku hlamuseriwe tanihi khombo leri weleke tiko hinkwaro ra Afrika Dzonga hi xitshuketa. Phepha-hungu ra le Joni leri vuriwaka Citizen ri vule leswaku “ku andze ngopfu lerova hi kona loku ri xungetaka swinene rihanyo ra vavasati, ngopfu-ngopfu ra vana lava tshamaka etikweni leri.” Xihloko lexi fanaka xi te: “Sweswinyana nhlayo ya vana lava pfinyiweke yi phindheke kambirhi . . . Swi vonaka onge leswi swi vangiwa hileswi ku nga ni mavarivari ya leswaku munhu la nga ni HIV a nga tshunguleka loko a etlela ni waxisati la nga si tshamaka a etlela ni wanuna.”

Vuvabyi lebyi tluletiwaka hi vuxaka bya rimbewu (STD). Ku ni mavabyi yo tala lama tluletiwaka hi vuxaka bya rimbewu ematikweni wolawo. South African Medical Journal yi te: “Loko munhu a khomiwe hi vuvabyi lebyi tluletiwaka hi vuxaka bya rimbewu, u va ekhombyeni lerikulu ro khomiwa hi HIV-1.”

Vusweti. Matiko yo tala ya la Afrika ma le vuswetini lebyikulu kutani sweswo swi endla leswaku AIDS yi andza hi ku olova. Swilo leswi tekiwaka swi ri xilaveko xa xisekelo ematikweni lama hluvukeke, a swi kumeki ematikweni yo tala lama ha hluvukaka. Vanhu vo tala a va na rona gezi ni mati lama tengeke yo nwa. Etindhawini tin’wana ta le makaya, mapato ya kona a hi manene kumbe a ma kona ni ku va kona. Vaaki vo tala va dlayiwa hi ndlala naswona swo hlayiwa kunene swibedlhele swa kona.

Mabindzu ni tifeme swi koka ku tika hikwalaho ka AIDS. Leswi vatirhi vo tala va ngheniwaka hi xitsongwa-tsongwana lexi, timayini a ta ha bindzuli ngopfu. Tifeme tin’wana ti ehleketa ku siva vanhu lava ti lahlekeriwaka hi vona, hi ku cinca mintirho yin’wana leswaku yi endliwa hi michini. Ku ringanyetiwa leswaku hi lembe ra 2000 eka mayini yin’wana ya platinum, nhlayo ya vatirhi lava khomiweke hi AIDS yi lave ku phindheka kambirhi naswona vatirhi lava endlaka kwalomu ka 26 wa tiphesente va ni xitsongwa-tsongwana lexi.

Lexi twisaka ku vava hi AIDS i nhlayo leyikulu ya vana lava salaka va nga ri na vatswari loko vatswari va vona va dlayiwa hi vuvabyi lebyi. Vana lava va lahlekeriwa hi vatswari, va sala va nga ri na mali, va tlhela va boheka ku tiyiselela ku khovoleriwa hileswi vatswari va vona va dlayiweke hi AIDS. Hakanyingi maxaka kumbe vaakelani va le vuswetini lerova a va nge swi koti ku pfuna kasi van’wana a va swi lavi. Vana vo tala lava nga riki na vatswari va tshika xikolo. Van’wana va va tinghwavava kutani va hoxa xandla eku hangalaseni ka vuvabyi lebyi. Matiko yo hlayanyana ma ni minongonoko ya hulumendhe kasi vanhu van’wana va tiendlela ya vona leswaku va ta pfuna vana lava nga riki na vatswari.

Ku Honisa. Vanhu vo tala lava nga ni HIV a va swi tivi leswaku va na yona. Vo tala a va swi lavi ku ya kamberiwa hileswi lava nga na vuvabyi lebyi va tekiwaka hi ndlela yo biha. Mahungu ya Nongonoko lowu Hlanganyeriweke wa Nhlangano wa Matiko emhakeni ya HIV/AIDS [Joint United Nations Programme on HIV/AIDS] (UNAIDS) ma xiye leswi: “Vanhu lava ku ehleketiwaka leswaku va ni HIV kumbe lava nga na yona va nga ha tlherisiwa eswibedlhele, va nga nyikiwi tiyindlu kumbe mintirho, va fularheriwa hi vanghana va vona ni vatirhi-kulobye, va tsoniwa ndzindza-khombo kumbe va nga pfumeleriwi ku nghena ematikweni mambe.” Kasi van’wana va dlayiwile loko swi kumeka leswaku va ni HIV.

Ndhavuko. Eka mindhavuko yo tala ya la Afrika, hakanyingi vavasati a va na yona mfanelo ya ku vutisa vanuna va vona hi ta swigangu swa vona, ku ala ku hlangana na vona hi tlhelo ra rimbewu kumbe ku ringanyeta leswaku va tirhisa swilo swo karhi leswi sivelaka ku tluleriwa hi mavabyi. Hakanyingi vukholwa-hava byi endla leswaku vanhu va yi ba hi makatla mhaka ya AIDS. Hi xikombiso, loko munhu a ri ni vuvabyi lebyi, ku nga ha vuriwa leswaku u loyiwile kutani a nga tshunguriwa hi tin’anga.

Ku Pfumaleka Ka Swibedlhele. Xiphiqo xa ku pfumaleka ka ndhawu eswibedlhele se xi nyanyisiwe hi vavabyi lava nga ni AIDS. Swibedlhele swimbirhi leswikulu swi vika leswaku vunyingi bya vavabyi va ni HIV. Mufambisi wa xin’wana xa swibedlhele leswi eKwaZulu-Natal u vule leswaku se ku pfumaleka ni vuphelo bya marha exibedlhele lexi a xi langutelaka. Minkarhi yin’wana vavabyi vambirhi va boheka ku etlela emubedweni wun’we kutani muvabyi wa vunharhu u boheka ku etlela ehansi ka mubedo!—South African Medical Journal.

Hambileswi xiyimo lexi xa la Afrika xi tsemaka nhlana, swi vonaka onge xi ta nyanya. Peter Piot wa UNAIDS, u ri: “Ntungu lowu wa ha ku sungula.”

Swi le rivaleni leswaku matiko man’wana ma karhi ma endla matshalatshala yo lwisana ni vuvabyi lebyi. Naswona a ku ri ro sungula hi June 2001 leswaku Huvo-nkulu ya Nhlangano wa Matiko yi khoma nhlengeletano yo bula hi HIV/AIDS. Xana matshalatshala ya munhu ma ta humelela? Xana wu ta herisiwa rini nhlaselo lowu dlayaka wa AIDS?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

MAPHILISI YA NEVIRAPINE YA AIDS NI XIPHIQO XA AFRIKA DZONGA

I yini Nevirapine? Hi ku ya hi mutsari wa mahungu, Nicole Itano, “i maphilisi lama lwaka ni AIDS, lama ku kumiweke leswaku ma nga yi sivela leswaku yi nga tluleli eka n’wana [ku suka eka manana].” Khamphani yo endla maphilisi ya le Jarimani yi tshembise ku nyika Afrika Dzonga maphilisi lawa mahala emalembeni ya ntlhanu lama taka. Kambe, ku fikela hi August 2001, hulumendhe a yi nga si pfumela ku amukela maphilisi wolawo. Hikwalaho ka yini?

Afrika Dzonga ri ni vanhu va 4,7 wa timiliyoni lava nga ni HIV, ku nga nhlayo leyi tlakukeke ku tlula matiko hinkwawo emisaveni. Hi February 2002, The Economist ya le London yi vike leswaku Thabo Mbeki, Muungameri wa Afrika Dzonga “wa kanakana leswaku HIV yi vanga AIDS” naswona “u vona onge swi ta durha ku va vanhu va kuma maphilisi lama lwaka ni AIDS, a nga tiyiseki leswaku ma hlayiseke ku fikela kwihi nileswaku ma pfuna ku fikela kwihi. A nga ma yirisanga kambe madokodela ya le Afrika Dzonga a ma khutaziwi ku ma tirhisa.” I yini lexi n’wi vilerisaka? Phela vana va magidi eAfrika Dzonga va velekiwa va ri ni xitsongwa-tsongwana xa HIV lembe ni lembe naswona 25 wa tiphesente ta vavasati lava tikeke va na xona.

Hikwalaho ka njhekanjhekisano lowu veke kona, mhaka leyi yi yisiwe etihubyeni leswaku hulumendhe yi sindzisiwa ku nyika vanhu nevirapine. Huvo yo Simeka Milawu ya Afrika Dzonga yi boxe mavonelo ya yona hi April 2002. Hi ku ya hi Ravi Nessman, loyi a tsaleke eka The Washington Post, huvo yi endle xiboho xa leswaku “hulumendhe yi fanele yi endla leswaku maphilisi lawa ma kumeka eswibedlhele naswona yi nyika mpfumelelo wa leswaku ma nyikiwa vanhu.” Hambileswi hulumendhe ya Afrika Dzonga yi nyikeke mpfumelelo wa leswaku ku tirhisiwa tindhawu ta 18 leswaku ti kambela ndlela leyi maphilisi lawa ma tirhaka ha yona etikweni hinkwaro, ku vuriwa leswaku xiboho lexi endliweke hi huvo xi nyike ntshembo eka vavasati hinkwavo lava nga ni HIV.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

XITSONGWA-TSONGWANA LEXI NGA NI VUKANGANYISI XI DLAYA SELE

A hi kambisiseni hi vuenti switsongwa-tsongwana leswitsongo ngopfu leswi hlaselaka nsawutiso [human immunodeficiency virus (HIV)] emirini wa munhu. Mutivi un’wana wa sayense u te: “Endzhaku ka malembe yo tala swinene ndzi ri karhi ndzi nyanga swiaki swa xitsongwa-tsongwana lexi hi ku tirhisa makroskopu, kambe ndza ha hlamarisiwe hi ku vona ndlela leyi xi vumbekeke ni ku rharhangana ha yona xitsongwa-tsongwana lexitsongo ngopfu swonghasi.”

Xitsongwa-tsongwana i xitsongo eka bakteriya, naswona bakteriya i yitsongo ngopfu eka sele leyi tolovelekeke ya munhu. Hi ku ya hi buku yin’wana, “xitsongwa-tsongwana xa HIV i xitsongo ngopfu lerova “[swiaki swa xitsongwa-tsongwana xa HIV] swa 230 wa timiliyoni swi nga nghena eka hiko leyi nga emakumu ka xivulwa lexi.” Xitsongwa-tsongwana lexi a xi swi koti ku andza loko xi nga si nghena eka sele ya munhu xi yi lawula.

Loko HIV yi hlasela miri wa munhu, yi fanele yi sungula hi masocha ya miri.a Masocha lawa ma vumbiwa hi tisele to basa ta ngati leti humaka eka mongo wa marhambu. Ku ni tinxaka timbirhi ta tisele to basa ta ngati leti vuriwaka ti-lymphocyte, ku nga tisele ta T ni tisele ta B. Tisele tin’wana to basa ta ngati ti vuriwa ti-phagocyte kumbe “tisele leti dyaka tin’wana.”

Tinxaka to hambana-hambana ta tisele ta T ti ni mintirho yo hamba-hambana. Leti vuriwaka tisele ta T hi tona ti rhangelaka enyimpini leyi. Tisele ta T leti pfunetaka hi tona ti vonaka valala loko va nghena kutani ti lerisa leswaku ku endliwa tisele tin’wana leti engetelekeke leswaku ti hlasela ni ku dlaya valala volavo. Loko HIV yi hlasela yi ti landza hi ku kongoma tisele ta T leti pfunetaka. Ntirho wa tisele leti dlayaka ta T i ku dlayetela tisele leti hlaseriweke. Tisele ta B ti humesa swisirheleli swa miri, leswi rhambiweke enyimpini leyi yo lwa ni mavabyi.

Endlelo Leri Nga Ni Vukanganyisi

HIV yi wela eka switsongwa-tsongwana leswi andzaka hi ku ya emahlweni ni le ndzhaku. Fambiselo ra xitekela ra HIV ri kumeka eka RNA (ribonucleic acid) ku nga ri eka DNA (deoxyribonucleic acid). HIV yi wela eka ntlawa wun’wana lowutsongo wa switsongwa-tsongwana leswi andzaka hi ku ya emahlweni ni le ndzhaku leswi vuriwaka switsongwa-tsongwana leswi tumbeleke hikuva swi nga heta nkarhi wo leha swi tumberile swi nga si sungula ku humesa swikombiso swa mavabyi lawa swi ma vangaka.

Loko xitsongwa-tsongwana xa HIV xi kala xi kota ku nghena eka sele ya munhu, xi sungula ku cinca sele yoleyo, xi endla leswi xi swi lavaka ha yona. Xi “cinca” DNA ya sele yoleyo leswaku xi ta tswala switsongwa-tsongwana swo tala. Kambe, xi sungula hi ku “endla” swin’wana xi nga si tswalana. Xi fanele xi cinca RNA ya xona yi va DNA leswaku xi ta endla leswi xi swi lavaka hi sele ya munhu yoloye. Hi ku famba ka nkarhi sele yoleyo ya fa endzhaku ka loko yi rhange hi ku humesa magidi ya swiaki leswintshwa swa xitsongwa-tsongwana xa HIV. Swiaki leswi leswintshwa swa huma eka sele yoleyo swi hlasela tisele tin’wana.

Endzhaku ka loko nhlayo ya tisele ta T leti pfunetaka yi hungutekile swinene, switsongwa-tsongwana swin’wana swi nga ha hlasela miri swi nga chavi nchumu. Miri wu sungula ku hlaseriwa ni ku tluleriwa hi mavabyi yo hambana-hambana. Munhu la hlaseriweke hi switsongwa-tsongwana leswi u hetelela a ri ni AIDS. Xitsongwa-tsongwana xa HIV xi kote ku dlaya fambiselo hinkwaro ra nsawutiso.

Leyi i nhlamuselo yo olova. Hi fanele ku tsundzuka leswaku ka ha ri ni swilo swo tala leswi vaendli va ndzavisiso va nga swi tiviki hi ndlela leyi fambiselo ra nsawutiso ri tirhaka ha yona ni hi ndlela leyi HIV yi hlaselaka ha yona.

Kwalomu ka makume mambirhi ya malembe lama hundzeke, xitsongwa-tsongwana lexi lexitsongo xi va tirhise ngopfu valavisisi lava tlakukeke hi ta vutshunguri emisaveni hinkwayo, xi endle leswaku va dya marhambu ya nhloko naswona va tirhisa mali yo tala. Hikwalaho ka sweswo, ku dyondziwe swo tala hi HIV. Emalembeni lama hundzeke, Dok. Sherwin B. Nuland, la nga muhandzuri, u te: “Ra hlamarisa hakunene rungula . . . leri hlengeletiweke malunghana ni xitsongwa-tsongwana xa HIV ni leswi endliweke ku lunghiselela ku lwa ni ku hlasela ka xona.”

Nilokoswiritano, nhlaselo lowu dlayaka wa AIDS wu ya emahlweni hi ndlela leyi tsemaka nhlana.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso]

Xitsongwa-tsongwana xa HIV xi hlasela tisele leti vuriwaka ti-“lymphocyte” ta fambiselo ra nsawutiso kutani xi ti cinca leswaku ti humesa xitsongwa-tsongwana xin’wana xa HIV

[Xihlovo Xa Kona]

CDC, Atlanta, Ga.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Magidi ya vantshwa va hanya hi nkongomiso wa Bibele