“Ntungu Lowu Dlayaka Ngopfu eMatin’wini Ya Vanhu”

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EAFRIKA DZONGA

“Ku hava nyimpi leyi dlayaka vanhu emisaveni ku fana ni ntungu lowukulu wa AIDS [SIDA].”—MATSALANA WA MFUMO WA LE UNITED STATES, COLIN POWELL.

XIVIKO xo sungula xa ximfumo lexi a xi vulavula hi AIDS (acquired immunodeficiency syndrome) xi humelele hi June 1981. Peter Piot, mukongomisi-nkulu wa Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS), u ri: “Hinkwerhu lava endleke ndzavisiso wo sungula wa Aids, a hi nga ehleketi leswaku ntungu lowu wu ta andza swonghasi.” Emalembeni ya 20, wu ve ntungu lowukulu ku tlula hinkwayo, naswona swi vonaka onge wu ta hambeta wu andza.

Ku ringanyetiwa leswaku vanhu lava tlulaka 36 wa timiliyoni va ni xitsongwa-tsongwana xa HIV (human immunodeficiency virus), naswona lava ringanaka 22 wa timiliyoni se va dlayiwe hi AIDS.a Hi lembe ra 2000, vanhu lava ringanaka timiliyoni tinharhu va dlayiwe hi AIDS emisaveni hinkwayo, ku nga nhlayo leyi tlakuke ku tlula hinkwato ku sukela loko ntungu lowu wu sungurile. Sweswo swi tsandze niloko ku tirhisiwa maphilisi lama lwaka ni AIDS, ngopfu-ngopfu ematikweni lama fuweke.

AIDS Yi Hlasela Afrika

Matiko lama hlaseriweke ngopfu hi ntungu lowu, hi lawa ma nga edzongeni wa Sahara wa Afrika, lama nga ni vanhu va kwalomu ka 25,3 wa timiliyoni lava ngheniweke hi xitsongwa-tsongwana lexi. Ematikweni lawa, ku fe vanhu lava ringanaka 2,4 wa timiliyoni hi lembe ra 2000, va dlayiwa hi AIDS, ku nga 80 wa tiphesente ta vanhu va misava hinkwayo lava dlayiweke hi yona. AIDS hi yona leyi dlayaka vanhu vo tala ematikweni lawa.b

Afrika Dzonga hi rona ri nga ni nhlayo ya le henhla ya vanhu lava nga ni xitsongwa-tsongwana lexi ku tlula matiko hinkwawo ya misava, nhlayo ya kona yi ringanyetiwa eka 4,7 wa timiliyoni. Etikweni leri, vana va 5 000 lava velekiwaka n’hweti yin’wana ni yin’wana va va va ri ni xitsongwa-tsongwana xa HIV. Loko Nelson Mandela, khale ka Muungameri wa Afrika Dzonga, a vulavula eka Nhlengeletano ya Matiko Hinkwawo ya Vu-13 ya AIDS, leyi khomeriweke eDurban hi July 2000, u te: “Hi tsemeke nhlana ku twa leswaku laha Afrika Dzonga munhu un’we eka vambirhi, u ta dlayiwa hi AIDS, leswi vulaka leswaku ku ta fa hafu ya vantshwa va hina. Lexi chavisaka ngopfu hileswaku vanhu hinkwavo lava hi byeriwaka leswaku va ni xitsongwa-tsongwana lexi ni ku vava loku va ku twaka . . . a swi ta va swi siveriwile naswona swi nga siveriwa.”

Nhlaselo Wa AIDS eMatikweni Man’wana

Nhlayo ya vanhu lava ngheniwaka hi xitsongwa-tsongwana lexi yi ya yi andza hi xihatla eYuropa Vuxa, eAsiya ni le swihlaleni swa Kharibiya. Eku heleni ka 1999, vanhu lava a va ngheniwe hi xitsongwa-tsongwana lexi eYuropa Vuxa a va ri 420 000. Loko ku hela lembe ra 2000, a ku ringanyetiwa leswaku nhlayo yoleyo yi tlakuke yi va 700 000.

Ndzavisiso lowu endliweke emadorobeni ya tsevu lamakulu eAmerika, wu kombisa leswaku 12,3 wa tiphesente ta vasodoma lava ha riki majaha va ni xitsongwa-tsongwana xa HIV. Ku tlula kwalaho, i vanhu va 29 wa tiphesente ntsena lava a va tiva leswaku va ngheniwe hi xitsongwa-tsongwana xa HIV. La rhangeleke lava endleke ndzavisiso hi ntungu lowu u te: “Hi hele matimba loko hi kuma leswaku vavanuna vo tala lava nga ni HIV, a va swi tivi leswaku va na yona. Leswi swi vula leswaku vanhu lava nga na yona va yi hundzisela eka van’wana va nga swi tivi.”

Eka nhlangano wa vativi va timhaka ta AIDS, lowu a wu khomeriwe eSwitzerland hi May 2001, vuvabyi lebyi byi hlamuseriwe tanihi “ntungu lowu dlayaka ngopfu ematin’wini ya vanhu.” Hilaha swi vuriweke hakona, nhlaselo wa AIDS wu tinyike matimba ngopfu edzongeni wa Sahara wa Afrika. Xihloko xa hina lexi landzelaka xi ta nyikela xivangelo xa kona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 3]

“Lexi chavisaka ngopfu hileswaku vanhu hinkwavo lava [nga] . . . ni xitsongwa-tsongwana lexi ni ku vava loku va ku twaka . . . a swi ta va swi siveriwile naswona swi nga siveriwa.”—NELSON MANDELA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 2, 3]

Vanhu vo tala lava nga ni HIV a va swi tivi leswaku va na yona

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

UN/DPI Photo 198594C/Greg Kinch