Tinhlayo Leti Tsemaka Nhlana Ta Vanhu Lava Khomiweke Hi AIDS!
HI MUTSARI WA XALAMUKA! EAFRIKA DZONGA
THEMBEKA i xinhwanyetana xa malembe ya 12 hi vukhale lexi tshamaka etindhawini ta le makaya edzongeni wa Afrika. Vatswari vakwe va dlayiwe hi AIDS (SIDA), naswona u sale a khathalela vamakwavo vanharhu, un’wana u ni malembe ya khume, un’wana ya tsevu kasi loyi un’wana ya mune. Muviki wa mahungu u te: “Swinhwanyetana leswi a swi tirhi, swi titshege hi ku helela hi mpfuno wa vaakelani . . . lofo ya xinkwa ni mazambhana ma nga ri mangani.” Xifaniso xa swinhwanyetana leswi swa mune leswi feriweke hi vatswari xi kombisiwe eka tluka ro sungula ra phepha-hungu ra laha Afrika Dzonga leri vikeke hi ta Nhlengeletano ya Matiko Hinkwawo ya Vu-13 ya Aids leyi veke kona hi July 2000, le Durban, eAfrika Dzonga.
Timiliyoni ta vanhu lava vatswari va vona va dlayiweke hi AIDS ti langutana ni xiyimo lexi fanaka ni xa Thembeka ni tindzisana takwe. Nhlengeletano leyi yi vulavule hi tindlela to langutana ni khombo ra AIDS leri engetelekaka, ku fana ni dyondzo yo sivela AIDS hi ku tirhisa tikhondomu; ku tirhisiwa ka tindlela leti nga durhiki to tshungula AIDS leti kumekaka sweswi; ni ku seketeriwa swinene hi tlhelo ra timali ka ku endliwa ka mirhi yo tlhavela ya AIDS. Ku tlhele ku vulavuriwa hi khombo ro khomiwa hi vuvabyi lebyi, leri vavasati, ngopfu-ngopfu vanhwanyana va langutaneke na rona.
Khombo ra kona, vanhu vo tala lava vatswari va vona va dlayiweke hi AIDS va laviwa hi vavanuna lava va kholwaka leswaku ku tivana ni nhwanyana la nga tiviki nuna swi ta tshungula mavabyi lama hundzisiwaka hi rimbewu. Ku tlula kwalaho, vavanuna vo tala a va n’wi teki nhwanyana handle ka loko a rhange hi ku kuma n’wana. Hikwalaho, ku tirhisiwa ka tikhondomu ku tekiwa tanihi nchumu lowu sivelaka vukati kumbe ku velekiwa ka n’wana.
Khombo ra kona, vanhwanyana vo tala a va na mhaka ni khombo ra ku khomiwa hi AIDS. Phepha-hungu ra laha Afrika Dzonga leri vuriwaka Sowetan ri vule leswi malunghana ni xiviko lexi humesiweke eka nhlangano wolowo hi Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko (UNICEF): “Minkambisiso ya Unicef yi kume leswaku vanhwanyana lava endlaka 51 wa tiphesente lava nga exikarhi ka malembe ya 15 ku ya eka 19 eAfrika Dzonga a va nga swi tivi leswaku munhu loyi a langutekaka a hanya kahle a nga ha va a khomiwe hi HIV kutani a yi hundzisela eka vona.”
Mhaka yin’wana i ku hangalasiwa ka AIDS eka vavasati lava pfinyiwaka. Ranjeni Munusamy la veke kona eka nhlengeletano leyi, u vike leswi eka Sunday Times ya le Joni, laha Afrika Dzonga: “Madzolonga lawa vavasati va langutanaka na wona, ndlela yo biha leyi vavanuna va tirhisaka matimba ya vona ha yona, ma ha ri nchumu lowukulu lowu kavanyetaka ku siveriwa ka HIV ni nkhathalelo lowunene. Hi tindlela to tala—ku pfinya, vuxaka bya rimbewu exikarhi ka maxaka ya le kusuhi, ku biwa ka vavasati ni ku pfinyiwa ka vona—ku kombisa leswaku rimbewu ri laviwa hi nkani, ku nga khombo ra ku tluletiwa hi HIV.”
Nhlayo ya vanhu lava ngheniweke hi xifo lexi ya chavisa, hilaha chati leyi fambisanaka ni xihloko lexi yi kombisaka hakona. Siku ni siku, vantshwa va kwalomu ka 7 000 ni tincece ta 1 000, va ngheniwa hi HIV. Hi lembe rin’we ra 1999, vana va kwalomu ka 860 000 lava tshamaka exiphen’wini xa le dzongeni wa Sahara laha Afrika, va lahlekeriwe hi vadyondzisi va vona lava dlayiweke hi AIDS.
Hi ku ya hi vulavisisi lebyi kandziyisiweke hi Ntlawa wa Valavisisi va Vutshunguri eAfrika Dzonga, vanhu lava ringanaka 4,2 wa timiliyoni eAfrika Dzonga va khomiwe hi HIV, leswi vulaka leswaku i muaki un’we eka va khume. Xiyimo lexi xi bihe ngopfu ematikweni lama akelaneke na yona. The Natal Witness yi vike xiringaniso lexi humaka eka U.S. Census Bureau: “Nhlayo ya vaaki va le matikweni man’wana ya Afrika lama hlaseriweke hi AIDS yi ta ehla ku nga ri khale loko vanhu va timiliyoni va dlayiwa hi xifo lexi, naswona eku heleni ka malembe ya khume, vanhu va kona va ta va va languteriwe ku hanya malembe ya kwalomu ka 30.”
Khombo ra vuvabyi bya AIDS i xitiyisekiso xin’wana xa leswaku vanhu va hanya ‘eminkarhini ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona’ leyi Bibele yi vuleke ka ha ri emahlweni leswaku yi ta va kona “emasikwini yo hetelela.” (2 Timotiya 3:1-5) Vanhu lava rhandzaka Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele, va langutele ku kuma ntlhantlho lowu heleleke ni lowu hetisekeke wa AIDS ni wa swiphiqo swin’wana leswi kayakayisaka vanhu. Ku nga ri khale, Mfumo wa Xikwembu wu ta lawula timhaka ta laha misaveni. Emisaveni leyintshwa ya ku lulama, vusweti ni ntshikilelo swi ta va swilo swa nkarhi lowu hundzeke. (Pisalema 72:12-14; 2 Petro 3:13) Ematshan’weni ya sweswo, vaaki va misava va ta vuyiseriwa erihanyweni leri hetisekeke, naswona ku hava eka vona loyi a nga ta ku: “Ndza vabya.”—Esaya 33:24.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 14]
Emisaveni hinkwayo, ku ni vana va kwalomu ka 13 000 000 lava feriweke hi vatswari hikwalaho ka AIDS
[Chati/Mepe lowu nga eka tluka 15]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
NHLAYO YA VANHU LAVAKULU (VA MALEMBE YA 15 KU YA EKA 49) LAVA A VA RI NI HIV/AIDS, EKU HELENI KA 1999
Amerika N’walungu 890 000
Kharibiya 350 000
Latin America 1 200 000
Yuropa Vupela-dyambu 520 000
Yuropa Vuxa na Yuropa Xikarhi 410 000
Afrika N’walungu na Middle East 210 000
Xiphemu xa le Dzongeni wa Sahara wa Afrika 23 400 000
Asiya Dzonga na Dzonga-vuxa 5 400 000
Asiya Vuxa na Pacific 530 000
Australia na New Zealand 15 000
[Xihlovo Xa Kona]
Source: UNAIDS
[Grafu/Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
TIPHESENTE TA VANHU LAVAKULU (MALEMBE ya 15 ku ya eka 49) LAVA A VA RI NI HIV/AIDS EMATIKWENI YA 16 YA LAHA AFRIKA, EKU HELENI KA 1999
1 Botswana 35,8%
2 Swaziland 25,2
3 Zimbabwe 25,0
4 Lesotho 23,5
5 Zambia 20,0
6 Afrika Dzonga 20,0
7 Namibia 19,5
8 Malawi 16,0
9 Kenya 14,0
10 C.A.R. 14,0
11 Mozambhiki 13,2
12 Djibouti 11,7
13 Burundi 11,3
14 Rwanda 11,2
15 Côte d’Ivoire 10,7
16 Etiyopiya 10,6
[Xihlovo Xa Kona]
Source: UNAIDS
[Xifaniso]
Thembeka ni vamakwavo
[Xihlovo Xa Kona]
Photo: Brett Eloff