Vantshwa Va Vutisa . . .

AIDS—Xana Ndzi Le Khombyeni?

MAGAZINI lowu nge Newsweek wu vule leswaku xitiviso lexi xi ‘hlamarise misava.’ Hi November 7, 1991, xitsutsumi lexi dumeke xa le U.S., Earvin “Magic” Johnson u byele vahaxi va mahungu leswaku u ngheniwe hi xitsongwatsongwana xa AIDS. Endzhaku ka xitiviso lexi xo chavisa, tinqingho leti nyikelaka rungula hi AIDS a ti tele. Swibedlhele swin’wana a swi tele hi vanhu lava kombelaka ku kamberiwa AIDS. Vanhu van’wana va hungute ni mahanyelo ya vona ya vunghwavava—swa xinkarhana.

Kumbexana xitiviso lexi xi va khumbe ngopfu vantshwa. Mukongomisi wa ta rihanyo eka yunivhesiti yin’wana u ri: “Swichudeni swi xiye mhaka leyi yi ri ya nkoka, ‘swi n’wi endlekerile, swi nga ha endleka ni le ka mina’—swi va khumbile swa nkarhinyana. . . . Eka swichudeni swo tala, leswi swi humeleleke Magic Johnson a swi hundzuli mahanyelo ya swona. Va ha ehleketa leswaku va nga ‘pona.’”

Bibele yi profete leswaku minkarhi ya hina yi ta va ni “mintungu,” hi leswaku, mavabyi lama tlulelaka hi ku hatlisa. (Luka 21:11) AIDS yi nga ha vuriwa ntungu hakunene. Swi teke malembe ya nhungu—ku sukela eka 1981 ku ya eka 1989—leswaku ku kumiwa vanhu vo sungula va 100 000, lava nga ni AIDS eUnited States. Kambe swi teke malembe mambirhi ntsena leswaku ku kumiwa van’wana va 100 000!

Hi ku ya hi Swivandla swo Lawula Mavabyi swa le U.S., xiviko lexi lexi khomisaka gome “xi kandziyisa nhlayo leyi kulaka hi ku hatlisa ya ntungu wa [AIDS] eUnited States.” Hambi swi ri tano, AIDS i ntungu wa misava hinkwayo, lowu vangaka mafu yo tala ni vusweti eAfrika, Asia, Yuropa na Latin Amerika. Lexi nga xa nkoka, Dok. Marvin Belzer wa Xibedlhele xa Vana le Los Angeles u te AIDS i “xiphiqo xo chavisa swinene lexi langutaneke ni vantshwa emalembeni ya va-1990.”

Ntluleto Lowu Kanganyisaka

Kasi vuvabyi lebyi byo chavisa i yini, naswona ha yini byi ri ni khombo hi ndlela leyi? Madokodela ma vula leswaku AIDS yi vangiwa hi xilo lexitsongo—xitsongwatsongwana lexi vitaniwaka HIV (Human Immunodeficiency Virus)—xi nghena engatini. Loko se xi nghenile, xitsongwatsongwana lexi xi sungula ntirho wa ku dlaya tisele tin’wana to basa ta miri, ti T-cell leti pfunetaka. Tisele leti ti tirha ngopfu ku pfuna miri leswaku wu lwisana ni vuvabyi. Hambi swi ri tano, xitsongwatsongwana xa AIDS xi ti heta matimba, xi onha fambiselo ra nsawutiso.

Ku nga ha hundza nkarhi wo leha loyi xi n’wi ngheneke a nga si vabya. Van’wana va nga teka kwalomu ka khume ra malembe va nga si vona swikombiso swa yona. Kambe hi ku famba ka nkarhi ku va ni vuvabyi byo fana ni mukhuhlwana—ku ondza ni ku ka u nga ha naveli swakudya, dari ni nchuluko. Loko fambiselo ra nsawutiso ri ya ri hela, loyi a nga ni vuvabyi lebyi u khomiwa hi swilo swo tala—vuvabyi bya mahahu, nhlaselo wa nkuva wa byongo, rifuva kumbe tinxaka tin’wana ta khensa—swilo leswi ku vuriwa leswaku swi ta hi nkarhi lowu muvabyi a nga riki na matimba.

Un’wana la khomiweke hi AIDS wa malembe ya 20 u ri: “Ndzi tshama ndzi ri ni switlhavi nkarhi hinkwawo.” Vuvabyi lebyi byi vange swilondza eka rhumbu rakwe lerikulu ni le ka rhumbu ra le mahosi. Hambi swi ri tano, AIDS leyi se yi kuleke a yi vangi ku karhateka ni switlhavi ntsena; eka hinkwavo lava nga na yona, hakanyingi yi vula rifu. Ku sukela hi 1981 xitsongwatsongwana lexi xi hangalakele eka vanhu vo tlula miliyoni eUnited States ntsena. Lava se va feke va tlula 160 000. Tintlharhi ti vhumbha leswaku hi lembe ra 1995, nhlayo ya mafu yi ta engeteleka kambirhi. Enkarhini wa sweswi ku hava xitshungulo lexi tiviwaka xa AIDS.

Vantshwa Va Le Khombyeni

Ku ta fikela sweswi, i tiphesente ti nga ri tingani ntsena ta AIDS leti vikiweke—ehansi ka phesente yin’we le United States—leti khumbaka vantshwa. Hikwalaho, swi nga ha endleka u nga va tivi vantshwa lava dlayiweke hi ntungu lowu. Leswi a swi vuli leswaku vantshwa va hlayisekile! Kwalomu ka n’we-xa-ntlhanu xa vanhu hinkwavo lava nga ni AIDS eUnited States va le malembeni ya va-20. Tanihi leswi swi tekaka nkarhi wo leha leswaku vuvabyi lebyi byi vonaka, vunyingi bya vanhu lava va fanele va tluletiwe emalembeni ya vona ya kondlo-a-ndzi-dyi. Loko mikhuva ya sweswi yi hambeta, vantshwa van’wana va magidi va ha ta khomiwa hi AIDS.

Hi ku ya hi Swivandla swo Lawula Mavabyi swa le U.S., xitsongwatsongwana lexi xi dlayaka xi tumbela “engatini, eka mbewu ya wanuna ni le ka mati ya xirho xa wansati xa rimbewu, eka vanhu lava xi va ngheneke.” Xisweswo HIV yi tluletiwa hi “ku hlangana ka rimbewu—hi xirho xa wansati, hi le mahosi kumbe hi nomu—ni munhu loyi a nga na yona.” Vanhu vo tala va ngheniwa hi vuvabyi lebyi hi ndlela leyi. AIDS yi nga tluletiwa hi ku “tirhisiwa kumbe ku tlhaviwa hi neleta leyi tirhisiweke eka munhu la tluletiweke.” Ku tlula kwalaho, “vanhu van’wana va tluletiwe hi ku amukela mimpompelo ya ngati” leyi nga ni HIV.—Voluntary HIV Counseling and Testing: Facts, Issues, and Answers.

Hikwalaho vantshwa lavanyingi va le khombyeni. Tinhlayo leti chavisaka ta vantshwa (van’wana va ri va fika ni le ka 60 wa tiphesente eUnited States) va tirhise swidzidzirisi leswi nga ehandle ka nawu. Tanihi leswi swidzidzirisi swin’wana swi tlhaveriwaka, i rikulu khombo ra ku tluletiwa hi neleta leyi thyakeke. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana wa le U.S., 82 wa tiphesente ta swichudeni swa xikolo xa le henhla (xikolo xa sekondari) swi tirhise swakunwa swa xihoko, naswona sweswinyana lava swi tirhisaka va fika kwalomu ka 50 wa tiphesente. A wu ngheniwi hi AIDS loko u nwa xikotela xa byala, kambe endzhaku ka ku nwa, byi nga ha ku heta matimba ivi byi endla leswaku swi olova ku tikhoma hi ndlela leyi nga ni khombo lerikulu—ku endla rimbewu ni vanhu vo tala, vusodoma kumbe vunghwavava.

Hi 1970, a ku ri ntlhanu wa tiphesente ntsena ta vanhwanyana va malembe ya 15 lava a va hlanganyela eka rimbewu. Hi 1988 nhlayo yoleyo yi tlakuke yi tlula 25 wa tiphesente. Hi laha vakambisisi va kombaka ha kona, emalembeni ya 20, tiphesente ta 75 ta vanhwanyana ni tiphesente ta 86 ta vafana eUnited States ti hlanganyela eka rimbewu. Xiviko xin’wana lexi chavisaka: N’wana un’we eka vana va ntlhanu u endle rimbewu ni vanhu lava tlulaka mune. Ina, vantshwa vo tala swinene va va ni vuxaka bya rimbewu va nga si nghenela vukati, naswona va hatlisa va swi endla va ha ri vatsongo ngopfu.

Mhaka leyi yi bihe hi laha ku fanaka ni le ka matiko man’wana. Ematikweni ya Latin Amerika, kwalomu ka tikotara tinharhu ta vantshwa va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va hlanganyele eka rimbewu va nga si nghenela vukati. Ematikweni ya le Afrika hi ku ya hi xiviko, vavanuna vo tala va hlawula vanhwanyana lavatsongo va va swigangu swa vona, va ringeta ku tisirhelela eka vuvabyi bya AIDS. Vuyelo byi ve byihi? Ku ve ni ku andza ka AIDS exikarhi ka vanhwanyana lavatsongo va le Afrika.

Ku hangalaka ka AIDS a ku ma herisanga mahanyelo lawa yo biha. Anakanya hi tiko rin’wana ra le Latin Amerika. Ku tlula 60 wa tiphesente ta “vantshwa lava endlaka rimbewu va le khombyeni lerikulu ra ku ngheniwa hi vuvabyi bya AIDS.” Hambi swi ri tano, va le hansi ka khume ra tiphesente ntsena lava tivonaka va ri ekhombyeni. Va tibyela leswaku: ‘A swi nge endleki eka mina.’ Kambe tiko leri ri ni “yin’wana ya tinhlayo letikulu leti tluletiwaka hi HIV ematikweni ya Tiamerika.”—Swivandla swo Lawula Mavabyi swa le U.S.

Swi Nga Endleka!

Ntungu wa AIDS wu kandziyisa ntiyiso wa xitsundzuxo xa Bibele xa leswaku ‘vuyelo’ bya vunghwavava “[byi] bav̌a kukota nkaka.” (Swivuriso 5:3-5; 7:21-23) Ina, Bibele yi kombetela ngopfu eka khombo ra moya ni ra mintlhaveko. Kambe a swi fanelanga swi hi hlamarisa leswi vunghwavava na byona byi nga ni vuyelo lebyi onhaka emirini.

Hikwalaho i swa nkoka leswaku vantshwa va lwisana swinene ni khombo ra ku ngheniwa hi AIDS ni vuvabyi byin’wana lebyi tluletiwaka hi ku hlangana ka rimbewu. Langutelo ra ku tibyela leswaku AIDS ‘a yi nge ndzi khomi,’ ri nga va ni khombo lerikulu. Muntshwa un’wana la vitaniwaka David u te: “Loko u ri ni malembe ya khume-ntlhanu kumbe khume-tsevu kumbe khume-nkombo, khume-nhungu, khume-kaye kumbe makume-mbirhi, u ehleketa leswaku a yi nge ku tluleli.” Hambi swi ri tano, ntiyiso wu kombisa swin’wana. David u ngheniwe hi xitsongwatsongwana xa AIDS a ri ni malembe ya 15.

Kutani, ku swi veka erivaleni: Loko u tirhisa swidzidzirisi leswi nga ehandle ka nawu kumbe u hlanganyela eka rimbewu ehandle ka vukati, u le khombyeni! Kambe, ku vuriwa yini hi ku tibyela leswaku u nga hlanganyela eka “rimbewu leri nga riki na khombo”? Xana ti kona tindlela leti tshembekaka ta ku tisivela eka ntungu lowu? Xihloko xa hina lexi landzelaka eka nongonoko lowu xi ta hlamula swivutiso leswi.

[Bokisi leri nga eka tluka 22]

Mavabyi Man’wana Lama Tluletiwaka Hi Rimbewu

AIDS se i nhloko-mhaka ya mahungu. Hambi swi ri tano, The Medical Post ya tsundzuxa: ‘Canada ri taleriwe hi ntungu wa vana lava nga ni STD [sexually transmitted disease].’ A swi endleki eCanada ntsena. Xivandla xa le U.S. xa Minhlawulo ya Vanhu xi ri: “Lembe na lembe vana va kondlo-a-ndzi-dyi va 2,5 wa timiliyoni va le U.S. va ngheniwa hi STD. Nhlayo leyi yi yimela n’wana wun’we eka vana va tsevu lava endlaka rimbewu, ni n’we-xa-ntlhanu xa vavabyi va tiko hinkwaro lava khomiweke hi STD.”

Hi xikombiso, vuvabyi bya thusula ku tshame ku ehleketiwa leswaku byi kusuhi ni ku hela, kambe byi vuyile emalembeni ya sweswinyana, byi dlaya vantshwa hi tinhlayo leti hlamarisaka. Chovhele ni chlamydia (ku nga vuvabyi lebyi andzeke swinene bya STD eUnited States) na byona byi tikombe byi hlula matshalatshala ya ku byi herisa. Naswona vana va le khombyeni lerikulu ra ku tluletiwa. The New York Times na yona yi vika “ku andza lokukulu” eka nhlayo ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava nga ni tinhlungu eka swirho swa rimbewu. Magidi ya vantshwa nakambe ma ni swirhumbana eka swirho swa rimbewu. Hi ku ya hi Science News, “vanhu lava nga ni vuvabyi bya swirho swa rimbewu swi olova ngopfu leswaku va ngheniwa hi [HIV], leyi yi vangaka AIDS.”

Xivandla xa Minhlawulo ya Vanhu xi ri: “Hambi leswi vana va nga ni nhlayo leyikulu ya ku va ni STD ku tlula ntlawa wihi na wihi, a va pfuniwi ngopfu hi tlhelo ra vutshunguri. Loko byi nga kamberiwi ni ku tshunguriwa, vuvabyi bya STD byi vanga vuvabyi bya ndzhumbelo, ku ka u nga veleki, ku tika hi ndlela leyi nga riki yinene ni khensa ya nhamu ya mbeleko.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20, 21]

Un’wana ni un’wana loyi a titlhavaka hi neleta ya swidzidzirisi leswi nga riki enawini kumbe a endla vunghwavava, u le khombyeni lerikulu ra ku ngheniwa hi AIDS