Xana Misava Yi Nga Va Na Byona Vun’we?

‘Swi tikomba onge marito lama nge, ‘venga muakelani wa wena ma tikombe ma ri xiga xa 1992.’

XEXO a a ku ri xiringanyeto xa Newsweek. Magazini wolowo wu engeterile: “Ku hambana loku—ku lwa ka muakelani ni muakelani, rixaka rin’wana ni rixaka rin’wana, tiko rin’wana ni tiko rin’wana—i swilo leswi hakanyingi hi voyameleke eka swona, naswona swiendlakalo swa lembe leri swa hi kanakanisa mayelana ni leswaku xana ha yi pfala mikhandlu leyi yi nga kona kumbe e-e.”

Sweswinyana, ku rhendzeriwa hi mavuthu lama hlaselaka, ku dlayetela vanhu ni ku pfinya etikweni leri khale a ri vuriwa Yugoslavia ku ve tinhloko mhaka ta mahungu emisaveni hinkwayo. Le Bosnia ni le Herzegovina ntsena, vanhu va 150 000 va dlayiwile kumbe a va tiveki leswaku va helele kwini. Naswona vanhu va kwalomu ka 1 500 000 va hlongoriwile emakaya ya vona. Xana u vula leswaku swiendlakalo leswi swo chavisa a swi nge endleki etikweni ra ka n’wina?

Mutirheli wa UN, José-María Mendiluce u tsundzuxile: “Vanhu va nga hundzuka hi ku olova va va ni rivengo ni ku va vadlayi. . . . Ku ni vonelo ra le Vupela-dyambu ra leswaku nyimpi yi lwiwa tiawara tinharhu eVenice hi leswi ntsena vanhu va le Balkan va hambaneke ni Valungu van’wana hi ndhavuko. Xexo i xihoxo lexikulu swinene.”

Loko Soviet Union yi wile hi 1991, hi xihatla ku landzele madzolonga exikarhi ka tinxaka. Vanhu va kwalomu ka 1 500 va dlayiwile, naswona va kwalomu ka 80 000 va balekile emakaya ya vona le Georgia riphabliki ra khale ra Soviet. Madzana-dzana va file, naswona vanhu va magidi-gidi va rhurhisiwile hikwalaho ka nyimpi eMoldova. Ku tlhele ku fa van’wana hikwalaho ka madzolonga exikarhi ka Armenia na Azerbaijan, kun’we ni le ka tiriphabliki tin’wana ta khale ka tiko ra Soviet.

Riphabliki lerikulu ra khale ka tiko ra Soviet i Russia. Hambi kwale mintlawa yo tala ya tinxaka yi lava ku tiendlela mimfumo ya yona leyi ntshunxekeke. Hi xikombiso, The European yi vikile hi July n’wexemu yi ku: “Mfumo wa Russia wu kongomane na ku avana.” Phepha-hungu lero ri te: “Eka mavhiki ma nga ri mangani lama hundzeke, swifundzha swinharhu swi vhotele ku tiendlela riphabliki ra swona . . . Eka vhiki leri hundzeke, swin’wana swinharhu swi kombise leswaku swi ta teka goza leri fanaka.”

Loko ku vumbiwa matiko lama hambaneke, u nga ha kayakayisa hi mavito lama nga tolovelekangiki, yo tanihi Kaliningrad, Tatarstan, Stavropolye, Chechnya, Vologda, Sverdlovsk, Bashkortostan, Yakutiya na Primorye. Xana leswi a swi twali swi fana ni leswi swi humeleleke etikweni ra khale ka Yugoslavia—laha Serbia, Croatia na Slovenia ma vumbiweke, ni laha ku nga ha vumbiwaka matiko man’wana?

Matsalana wa tiko ra le U.S. Warren Christopher, u vulavule hi ta “ku paluxeka ka minkwetlembetano leyi tumbetiweke nkarhi wo leha exikarhi ka tinxaka, vukhongeri ni swiyenge swin’wana” kutani a vutisa a ku: “Loko hi nga kumi ndlela yin’wana ya leswaku mintlawa yo hambana ya tinxaka yi tshama swin’we etikweni, xana hi ta va ni matiko mangani?” U vule leswaku ku ta va magidi-gidi.

Ku Hambana Hinkwako-nkwako

Xana u ehleketa leswaku i minkwetlembetano yingani leyi a yi ri kona exikarhi ka tinxaka, vukhongeri ni le ka swiyenge swin’wana lembe leri nga hela? Xana u nga vula leswaku a yi ri 4, 7, 9, 13, kumbe hambi ku ri 15? Hi February, The New York Times yi te ntsengo wa kona i 48! Thelevhixini swi nga endleka yi nga ku kombisi swifaniso swa mitsumbu leyi dlayiweke ni swa vana lava chavisiweke hi minkwetlembetano hinkwayo leya 48, kambe xana sweswo swi endla leswaku khombo rero ri nga vi ra xiviri eka vahlaseriwa?

A yi kona ndhawu emisaveni leyi tikombaka yi ri hava nyimpi. Tiko ra Liberia leri nga le Afrika Vupela-dyambu ri onhiwile hi madzolonga ya rixaka. Murhangeri un’wana wa ntlawa wa vapfukeri u seketeriwe hi va rixaka ra Gio na Mano leswaku a wisa muungameri, loyi a a huma eka ntlawa wa rixaka ra Krahn. Ku tlula 20 000 wa vanhu va dlayiwile enyimpini leyi phikilelaka ya xin’wana-manana, naswona madzana ya magidi va balekile emakaya ya vona.

EAfrika Dzonga, valungu ni vantima va vangisana hi timhaka ta mafumelo. Kambe ku lwa a ku le xikarhi ka vantima ni valungu ntsena. Hi 1992 ntsena, vanhu va kwalomu ka 3 000 va file hikwalaho ka ku lwa exikarhi ka mintlawa ya vantima leyi kanetanaka.

ESomalia, vanhu va kwalomu ka 300 000 va file, naswona vo ringana miliyoni va sale va nga ri na makaya endzhaku ka loko nyimpi ya swivongo yi pfuxe nyimpi ya xin’wana-manana. EBurundi ni le Rwanda, ku lwa exikarhi ka Vahutu ni Vatutsi ku koxe vutomi bya vanhu va magidi-gidi emalembeni ya sweswinyana.

Ku lwa loku nga kona exikarhi ka Vayuda ni Maarab eIsrayele, exikarhi ka Mahindu ni Mamoslem eIndia, ni le xikarhi ka Maprotestente ni Makhatoliki eIreland ku vonaka ku tinyika matimba. Madzolonga ya rixaka nakambe ma ve kona hi 1992 eLos Angeles, le California, ma koxa vutomi bya vanhu vo tlula 40. Kun’wana ni kun’wana laha vanhu va tinxaka leti hambaneke, va matiko lama hambaneke kumbe va vukhongeri lebyi nga faniki va tshamaka swin’we, minkwetlembetano leyi chavisaka yi tala ku humelela.

Xana vanhu va nga xi tlhantlha xiphiqo lexi xa madzolonga ya rixaka?

Matshalatshala Ya Vanhu Ya Vun’we

Hi xikombiso, xiya leswi humeleleke hi matshalatshala ya vanhu etikweni ra khale ka Yugoslavia ni khale ka Soviet Union. Hi 1929, Yugoslavia ri vumbiwe hi matshalatshala yo hlanganisa mintlawa ya vanhu va tinxaka leti hambaneke leyi tshamaka edzonga-vuxa bya Yuropa leswaku va va tiko rin’we. Soviet Union hi ndlela leyi fanaka ri tumbuluxiwile hi ku hlanganisa vanhu va tinxaka, vukhongeri ni matiko lama hambaneke. Hi makume ya malembe yo tala matiko wolawo mambirhi a ma ri na mfumo wa le xikarhi lowu a wu ri ni matimba swinene lowu a wu va hlanganisile, naswona eku heteleni swi vonake onge vaaki va wona va dyondze ku tshamisana.

Murhangeri wa Vaserbia u hlamuserile: “Xiyimo xa tinxaka loko ku nga si sungula nyimpi eBosnia, ni loko ku nga si sungula nyimpi eYugoslavia, a xi fana ni dzovo ra yingwe. Vanhu a va hlangahlangane ngopfu.” Kahle-kahle, kwalomu ka tiphesente ta 15 ta vanhu lava tekaneke eYugoslavia a ku ri vanhu lava tekaneke ni vanhu va tinxaka tin’wana. Xiyimo lexi lavaka ku fana ni lexi nga kona le Soviet Union hikwalaho ka ku hlanganahlangana ka mintlawa ya tinxaka.

Xisweswo, a swi hlamarisa ngopfu, loko ku sungule madzolonga exikarhi ka tinxaka endzhaku ka makume ya malembe yo tala ya ku rhula. Namuntlha, hi laha mutsari un’wana wa maphepha-hungu a tsaleke ha kona, sweswi vanhu “va kunguhata ku endla leswi endliweke eYugoslavia hi tinxaka, vukhongeri ni vutiko.” Ha yini ku ve ni ku avana ematikweni lawa loko mimfumo yoleyo ya matimba yi wile?

Swivangelo Swa Kona

Vanhu a va vengi vanhu va mintlawa ya tinxaka tin’wana handle ka xivangelo. Tanihi laha risimu leri tolovelekeke ri tshameke ri vula ha kona, u fanele u ‘hatla u dyondzisiwa kahle ku venga vanhu hinkwavo lava vengiwaka hi maxaka ya wena, u nga si va ni malembe ya ntsevu, nkombo kumbe nhungu.’ Risimu leri a ri vulavula hi mpatswa lowuntshwa lowu swi nga erivaleni leswaku a hi wa rixaka rin’we. Kambe, hi ku ya hi mutshila wa rihanyo ra miehleketo Zarka Kovac, vanhu va le tikweni ra khale ka Yugoslavia “a va hambani ngopfu hi xivumbeko.” Hambi swi ri tano, madzolonga ma tele hi ndlela leyi nga twisisekiki. Kovac u te: “U tsemelela swirho swa munhu loyi u nga n’wi dlaya leswaku u nga ha n’wi tivi leswaku i makwenu.”

Kahle-kahle, ku vengana koloko exikarhi ka tinxaka a ku le ngatini ya vanhu. Vanhu va dyondzisiwe kahle hi vahangalasi va vunwa ni maxaka lama va hlamuseleka swiendlakalo swa tihanyi swa nkarhi lowu hundzeke. Xana i mani loyi a nga vaka a ri muhlohloteri wa leswi hinkwaswo? Loko n’wamabindzu wa le Sarajevo a ringeta ku tsundzuka ku chavisa ka nyimpi, u fikelele makumu lawa: “Endzhaku ka lembe ra nyimpi ya le Bosnia, ndzi ve ni ntshembo wa leswaku Sathana hi yena a yi kongomisa. Loku i ku penga hakunene.”

Hambi leswi vo tala va nga tshembiki leswaku Sathana Diyavulosi u kona, Bibele yi kombisa hi ku va kona ka munhu la nga vonakiki, la nga ni matimba yo tlula ya vanhu va nyama, loyi a onhaka ngopfu mahanyelo ya vanhu. (Matewu 4:1-11; Yohane 12:31) Loko u ehleketa hi swona—xihlawuhlawu, rivengo ni madzolonga ya vuphukuphuku—kumbexana u nga ha pfumela leswaku Bibele a yi hoxanga loko yi ku: “[Loyi a] vuriwaka Diyavulosi kumbe Sathana [i] Mukanganyisi wa misava hinkwayo.”—Nhlavutelo 12:9; 1 Yohane 5:19.

Ntshembo Lowu Nga Kona

Loko hi anakanya hi mpfilumpfilu lowu nga kona emisaveni sweswi, ku ehleketa hi vanhu lava nga ni vun’we swi tikomba swi ri kule ku tlula hambi rini na rini. Ku kwetlembetana ka matiko ni tinxaka swi xungeta vukona bya munhu ku tlula rini na rini. Kambe, exikarhi ka munyama lowu funengeteke misava hinkwayo, ku ni ntshembo lowu vangamaka swinene. Hi ximumu xa 1993, ntlawa wa vanhu lava humaka eka mintlawa ya tinxaka ta vanhu lava lwaka wu tikombe wu ri na xiboho xin’we lexi va endleke leswaku va hlula ku kwetlembetana ka tinxaka naswona va tirha swin’we hi rirhandzu ni vun’we.

Leswi hlamarisaka, xiboho lexi xi tikombe xi ri xona xivangelo lexi hi xitalo xi hambaniseke vanhu—vukhongeri. Magazini wa Time wu vikile: “Loko u kambisisa ku kariha ka vanhu kumbe ka matiko, hakanyingi u ta kuma leswaku xivangelo xa kona i vukhongeri . . . Rivengo ra vukhongeri ri vonaka ri kule ngopfu.” Hi laha ku fanaka, India Today yi te: “Vukhongeri byi ve ndlela leyi tirhisiwaka ku endla vugevenga lebyikulu. . . . Byi vanga madzolonga lamakulu naswona i nkucetelo lowu onhaka swinene.”

Hakunene, vukhongeri hakanyingi a hi ntlhantlho wa xiphiqo kambe i xiphemu xa xiphiqo. Kambe ntlawa wa vukhongeri lowu boxiweke laha henhla—ntlawa lowu nga ni vanhu vo tala—wu kombise leswaku vukhongeri byi nga va ni vun’we, ku nga ri ku hambana. Kahle-kahle, i vamani lava hakunene va vumbaka ntlawa lowu? Naswona va swi kotise ku yini ku humelela swinene laha van’wana va tsandzekeke kona? Leswaku u kuma nhlamulo, hi ku khutaza leswaku u hlaya swihloko leswi landzelaka. Ku endla tano swi ta ku pfuna swinene leswaku u va ni langutelo lerintshwa hi vumundzuku bya vanhu.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

Graveyard in Bosnia. Haley/Sipa Press