Sarajevo—Ku Sukela Hi 1914 Ku Ya Ka 1994

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE SWEDEN

Se ku hundze 80 wa malembe hi mpfhuka ku balesela lokuya ka khombo ku humelerile hi June 28, 1914, eSarajevo. Ku balesela loku ku dlaye Nghanakana Francis Ferdinand ni nsati wakwe, Nghanakati Sophie, hi loko rivengo exikarhi ka Austria-Hungary na Serbia ri ndlandlamuka ri va Nyimpi yo Sungula ya Misava. Eka majaha ya timiliyoni ta 65 lama rhumeriweke etimbaleni ta nyimpi, va kwalomu ka timiliyoni ta 9 a va ha vuyanga. Loko ku katsiwa ni vahlaseriwa lava nga riki enyimpini, 21 wa timiliyoni ta vanhu va dlayiwile. Van’wana va ha vulavula hi ku sungula ka nyimpi yoleyo hi August 1914 tanihi nkarhi lowu “misava yi nga hlangana nhloko ha wona.”

NAKAMBE ngulumelo wa ku balesela wu tlhela wu tata Sarajevo hinkwaro. Naswona ku nga ri kwalaho Sarajevo ntsena kambe ni le matikweni yo hlaya eka matiko lama a ma vumba khale ka Yugoslavia.a Buku leyi nge Jugoslavien—Ett land i upplösning (Yugoslavia—Tiko Leri Hlakalaka) yi ri: “I nyimpi ya xin’wana-manana laha vaakelani va lwaka hi xivona. Mahlundzu ya khale ni malangutelo ya ku nga tshembani ya kurile ya hundzuka rivengo. Kutani rivengo leri ri vange nyimpi leyi vangeke ku dlayana loku engetelekeke ni ku onhaka lokukulu. Swi fana ni ndzhendzeleko wo biha kumbe, kahle-kahle swi fana ni ndzhendzeleko lowu yaka wu kula wa rivengo, ku nga tshembani, ni ku dlayana.”

Loko ku pfuka tinyimpi le Yugoslavia hi June 1991, a swi nga hlamarisi leswi vanhu vo tala va tsundzukeke ku balesela loku endliweke le Sarajevo hi June 1914. Xana mpfilumpfilu lowu wu ta tisa vuyelo lebyi onhaka ku fana ni lebyiyani? Xana ku rhula ka Yuropa ku ta xungetiwa? Xana endlelo ra “ku kukuriwa ka rixaka” (ku dlaya ni ku hlongola rixaka, ntlawa wa politiki kumbe nyimba hinkwayo hi xikongomelo) ri ta hangalakela ni le swiphen’wini swin’wana swa misava? Ntshikilelo wa misava hinkwayo wu endliwile ku ringeta ku herisa nyimpi leyi. Kambe kahle-kahle rimitsu ra swiphiqo leswi swa khale ka Yugoslavia i yini? Xana swiendlakalo swa sweswinyana swa le Sarajevo swa fambisana ni rifu leriya ra nghanakana hi 1914?

Yugoslavia Ni Nyimpi Yo Sungula Ya Misava

Mimpfilumpfilu leyi a hi yintshwa. Eku sunguleni ka lembe-xidzana leri, Nhlohle ya Balkan a yi vitaniwa “xiphemu xa Yuropa lexi vilaka.” Jugoslavien—Ett land i upplösning yi ri: “Hi langutane ni ku avana ka nhlangano wa politiki laha rivengo ra kona se ri heteke nkarhi wo leha ri ri karhi ri kula. Entiyisweni, mimpfilumpfilu ana a yi ri kona eMfun’weni wa Serbia, Croatia na Slovenia [khale ka vito ra Yugoslavia] leyi sunguriweke eku heleni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava.” Matimu man’wana ya khale ma ta hi pfuna ku vona ndlela leyi mimpfilumpfilu leyi nga kona yi yelanaka ha yona ni ya Nyimpi yo Sungula ya Misava.

Matimu ma hi byela leswaku hi nkarhi wa ku dlayiwa ka Francis Ferdinand hi 1914, matiko ya Maslavik ya le Dzongeni ya Slovenia, Croatia, Bosnia na Herzegovina a ma ri swifundzha eMfun’weni wa Austria-Hungary. Hi hala tlhelo, Serbia, a ri ri mfumo lowu tifumaka naswona ri swi sungule hi mpfhuka ka 1878, ri seketeriwa swinene hi Russia. Hambi swi ri tano, Maserbia yo tala, a ma tshama eswifundzheni leswi nga ehansi ka Austria-Hungary, xisweswo, Serbia a ri lava leswaku Austria-Hungary ri nyikela hi tindhawu hinkwato leti nga ni vaaki ta le Nhlohlweni ya Balkan. Hambi leswi a ku ri ni mimpfilumpfilu exikarhi ka Croatia na Serbia, kambe a va hlanganisiwa hi nchumu wun’we: ku nga ku susa valawuri vambe lava vengiwaka. Varhandza-tiko a va tilorha se va hlanganise Maslavik hinkwawo ya le Dzongeni ya endla mfumo wun’we. Maserbia hi wona a ma ri emahlweni eku vumbeni ka tiko leri tifumaka.

Hi nkarhi wolowo, mufumi loyi a a fuma, Francis Joseph, a a ri na 84 wa malembe hi vukhale. Hi ku hatlisanyana Nghanakana Francis Ferdinand a a ta va mufumi lontshwa. Varhandza-tiko va le Serbia va vone Francis Ferdinand a ri xihinga xa vona eku fikeleleni ka norho wa vona wa mfumo wa Maslavik ya le Dzongeni.

Vadyondzi van’wana lavantshwa eSerbia a va ngheniwe engatini hi mianakanyo leyi ya tiko leri tshunxekeke ra Maslavik ya le Dzongeni naswona a va tiyimisele ku fela pakani leyi. Vantshwa va nga ri vangani va hlawuriwile leswaku va dlaya Nghanakana. Va nyikiwe matlhari naswona va leteriwa hi ntlawa wa le xihundleni wa varhandza-tiko va le Serbia lowu vitaniwaka Black Hand. Vambirhi va vantshwa lava va ringete ku n’wi dlaya, ivi un’we wa vona a humelela. Vito rakwe a a ri Gavrilo Princip. A a ri na 19 wa malembe hi vukhale.

Ku dlaya loku ku hoxe xandla eku fikeleriweni ka xikongomelo xa vasunguri va swona. Loko nyimpi yo sungula ya misava yi herile, ku fumiwa ka Austria-Hungary hi mufumi un’we ana a ku mbundzumuxiwile, naswona Serbia a ri ta kota ku rhangela eku hlanganiseni ka Maslavik leswaku ya vumba mfumo. Hi 1918 mfumo wolowo wu sungule ku tiviwa tanihi Mfumo wa Maserbia, Macroatia, ni Maslovenia. Vito ri hundzuriwe ri va Yugoslavia hi 1929. Hambi swi ri tano, loko mintlawa leyi yi nga ha boheki ku hlanganisiwa hi rivengo ra yona ehenhla ka Austria-Hungary, swi ve erivaleni leswaku mintlawa leyi hi yoxe a yi nga twanani. Ku na kwalomu ka mintlawa ya 20 ya vaaki, mune wa tindzimi ta ximfumo, ni tin’wana ti nga ri tingani letitsongo, tinxaka timbirhi ta matsalelo ya maletere (Xirhoma ni Xicyril), ni vukhongeri byinharhu lebyikulu—Vukhatoliki, Vumoslem, ni Orthodox ya le Serbia. Vukhongeri byi hambeta byi va xivangelo-nkulu xa ku avana. Hi marito man’wana hi leswaku a ku ri ni swivangelo leswi ku nga khale swi va hambanisa eTikweni leri lerintshwa.

Yugoslavia Ni Nyimpi Ya Vumbirhi Ya Misava

Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Jarimani ri hlasele Yugoslavia, naswona, hi ku ya hi buku leyi nge The Yugoslav Auschwitz and the Vatican, yi ri, “ku tlula 200 000 wa vanhu, ngopfu-ngopfu Maserbia ya Orthodox, va dlayiwe hi ndlela leyi hleriweke” hi Macroatia ya Makhatoliki lama a ma tirhisana ni Manazi. Hambi swi ri tano, Josip Tito, wa le Croatia, xikan’we ni lava tinyiketeleke swinene eVukhomunisini naswona hi ku tirhisana ni vanhu va le Britain ni va le Amerika, u swi kotile ku tlherisela Majarimani endzhaku. Loko nyimpi yi herile, hi yena ntsena a a swi ri erivaleni leswaku u faneriwa hi ku va murhangeri wa tiko ivi a sungula ku ri fuma hi voko ra tihanyi. A a nga byeriwi nchumu. Hambi ku ri Stalin a a nga ta swi kota ku n’wi vulavurisa leswaku a endla Yugoslavia ri fambisana ni matiko laman’wana ya Vukhomunisi.

Vo tala va le khale ka Yugoslavia va te: ‘Loko a ku nga ri Tito, ku hlangana loku hi tlhelo ra tipolitiki ingi ku nga yanga helo. Hi yena ntsena a ri ni matimba ni vulawuri lebyi faneleke bya ku wu endla wu hlangana.’ Leswi swi tikombe swi ri ntiyiso. Hikuva mimpfilumpfilu yi pfukile endzhaku ka rifu ra Tito hi 1980, ivi yi khomelela ku kondza ku sungula nyimpi ya xin’wana-manana hi 1991.

Maqulu Lama Hundzuleke Misava

Ebukwini yakwe leyi nge Thunder at Twilight—Vienna 1913/1914, mutsari Frederic Morton u tsale hi ku dlayiwa ka Francis Ferdinand a ku: “Qulu leri nga handzula nsiha wakwe lowukulu enhan’wini a ri ri ku balesela ko sungula ko dlaya vanhu hi ndlela yo biha leyi a yi nga si tshama yi va kona ku fikela enkarhini wolowo. Leswi swi tlhekise ku hundzuka ka swiyimo loku tiseke Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. . . . Swo tala swa swilo leswi vumbaka xiyimo lexi hi rhendzeleke swi sungule ku lukiwa ematikweni lama rhendzeleke Danube, lembe ni hafu ra le mahlweni ka ku dlamuriwa ka xibamu lexi dlayeke Nghanakana.”—Xiitaliki i xerhu.

Swiendlakalo swa sweswinyana swa le khale ka Yugoslavia a hi swona ntsena “swilo leswi vumbaka xiyimo lexi hi rhendzeleke” leswi nga landzeleriwaka swi hi yisa eka 1914. Mutivi wa matimu Edmond Taylor u boxa nchumu wun’wana lowu vativi vo tala va matimu va pfumelelanaka na wona: “Masungulo ya Nyimpi yo Sungula ya Misava ma vange ku sungula ka lembe-xidzana ra vumakume-mbirhi ‘Minkarhi ya Maxangu’ . . . Ku lwetana loku kongomeke kumbe loku tumbeleke ka hafu yo hetelela ya lembe-xidzana leri, hinkwako ku sungule hi 1914.”

Ku endliwe matshalatshala yo tala yo hlamusela leswaku ha yini maqulu lamaya ya le Sarajevo ya ve ni vuyelo byo chavisa hi ndlela leyi. Xana maqulu mambirhi ya “n’wana wa xikolo” ya swi kotise ku yini ku kucetela moya wa nyimpi emisaveni hinkwayo ivi ya pfulela nkarhi wa madzolonga, ku himpfilitana ni ku nga twanani loku hambeteke ku fikela esikwini ra hina?

Matshalatshala Yo Ringeta Ku Hlamusela 1914

Ebukwini yakwe leyi nge Thunder at Twilight—Vienna 1913/1914, mutsari u ringeta ku hlamusela leswi humeleleke hi ku hlamusela leswi yena a swi vitanaka “mfumo lowuntshwa” lowu kuceteleke matiko hi 1914. U ri, kahle-kahle “mfumo” lowu a ku ri swilo swo tala leswi tirhisanaka. Marito ma nga ri mangani lama vuriweke hi vanhu lava ehleketaka kahle ya mitiwe hi ku huweleriwa loku phindha-phindhiweke ka nyimpi. Ku tilunghisela ka tiko rin’we ku vange ku tilunghiselela ka matiko laman’wana hinkwawo. Vulawuri byi sukile eka ntlawa lowu fumaka byi ya eka varhangeri va nyimpi. Vanhu vo tala va tlhele va vona nyimpi yi ri nkarhi wa ku amukela xiendlakalo xa “mavonavona lamakulu ya matiko hinkwawo” ivi xisweswo va wisisiwa eka xiyimo lexi hetaka matimba xa vutomi bya siku na siku. Endzhakunyana, mulawuri u tsale a ku: “Tanihi vanhu lava languteleke mpfula leyikulu leyi nga ta va wisisa eku vavuleleni ka ximumu, ni rixaka ra 1914 a ri tshembela eku phyuphyisiweni loku a ku ta tisiwa hi nyimpi.” Mutsari wa Mujarimani Hermann Hesse u vule leswaku a swi ta pfuna vanhu vo tala leswaku va humesiwa xikan’we-kan’we eka “matshamelo lama phirhaka exikarhi ka vanhu va vukhepitalisi.” Ku vuriwe leswaku mutsari Thomas Mann wa Mujarimani la amukeleke sagwadi ra Nobel u te nyimpi i “mbhasiso, xintshunxo, ntshembo lowukulu.” Hambi ku ri Winston Churchill, loyi a a nyanyuriwe hi mianakanyo ya nyimpi, u tsale a ku: “Ndlela leyi nyimpi yi lunghiseleriwaka ha yona ya ndzi kanakanisa. Ndzi khongela Xikwembu leswaku xi ndzi rivalela eka vutoya lebyi.”

Swi vangiwe hi wona “mfumo lowuntshwa” lowu leswaku ku endliwa swilo leswi tsakisaka eYuropa hinkwaro loko masocha ya ri karhi ya macha ya ya enyimpini. A ku tlhomiwe swindzhabyana swa rihlaza eswihukwini swa wona, ku hayekiwa swiluva swi endla tiharhi ematlhelweni ya tiganunu, ku ri na okhestra leyi tlangaka, vamanana va miti va pewula-pewula swidukwana hi mafestere ya vona, ni vana lava tsakeke va tsutsuma etlhelo ka masocha. A swi tikomba onge vanhu a va tlangela ni ku hoyozela ku fika ka nyimpi. Nyimpi ya misava yi te hi ku tumbela onge i nkhuvo.

Lawa a ku ri masungulo ya leswi Morton, la tshahiweke eku sunguleni, a swi vitaneke “mfumo lowuntshwa” lowu faneleke wu hi pfuna ku twisisa xivangelo xa nyimpi yo sungula ya misava. Kambe xana “mfumo” lowu a wu huma kwihi? Mutivi wa matimu, Barbara Tuchman u tsale leswaku vanhu va vumaki va nyike munhu matimba lamantshwa ni mintshikilelo leyintshwa. Entiyisweni, “vanhu . . . a va . . . levisiwa hi mintshikilelo leyintshwa ni matimba lamantshwa ya vukarhi lebyi se a va ri na byona.” Stefan Zweig, ntlharhi leyitsongo ya le Vienna hi nkarhi wolowo, u tsale a ku: “A ndzi koti ku swi hlamusela hi ndlela yin’wana handle ka leswaku i matimba lama ngo khapa kunene, vuyelo lebyi vavisaka bya matimba ya ntumbuluko lama hlengeletaneke hi malembe ya makume mune ya nkarhi wa ku rhula, lama sweswi se ya lavaka ku sungula ku pfhupfhuma hi vukarhi.” Xiga lexi nge “A ndzi koti ku swi hlamusela hi ndlela yin’wana” xi kombisa leswaku yena hi yexe a swi n’wi tikela ku hlamusela. Eka rito ro rhanga ra buku yakwe leyi nge Thunder at Twilight, Morton u tsale leswi: “Ha yini swilo leswi swi humelele hi nkarhi wolowo naswona endhawini yoleyo? Naswona swi humelele njhani? . . . Xana ku ni ndlela yo twisisa swiendlakalo leswi swo chavisa?”

Ina, vo tala lava ringetaka ku hlamusela 1914 va anakanya leswaku entiyisweni swivangelo-nkulu a swi twisiseki hi ku olova. Ha yini nyimpi yi nga helelanga eka lava hakunene a va katseka? Ha yini yi phuphumile yi va nyimpi ya misava? Ha yini yi kurise xileswiya naswona yi onha? Xana kahle-kahle mfumo lowu wumbe lowu a wu lawula vanhu hi xixikana xa 1914 a ku ri yini? Xihloko xa hina lexi landzelaka, eka tluka 10, xi ta hlamusela nhlamulo ya Bibele eka swivutiso leswi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Tanihi vanhu lava languteleke mpfula leyikulu leyi nga ta va wisisa eku vavuleleni ka ximumu, ni rixaka ra 1914 a ri tshembela eku phyuphyisiweni loku a ku ta tisiwa hi nyimpi.”—Ernest U. Cormons, muhlanganisi wa matiko wa le Austria

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

1914

Bibele yi profete swiendlakalo leswo biha leswi humeleleke ku sukela hi 1914

“Kutani hanci yin’wana yi huma; a yi ri yo tshwuka; mugadi wa yona a a nyikiwile matimba yo pfuxa tinyimpi emisaveni, leswaku vanhu va dlayana; a a nyikiwile ni tlhari lerikulu. Loko Xinyimpfana xi lemurile xilemo xa vunharhu, ndzi twa xivumbiwa lexi hanyaka xa vunharhu xi ku: ‘Tana!’ Ndzi languta, kutani ndzi vona hanci ya ntima. Mugadi wa yona a a tamele xikalo xa ku pima evokweni ra yena. Kutani ndzi twa swo fana ni rito leri humaka eka swivumbiwa leswi hanyaka swa mune, ri ku: ‘Hakelo ya siku hinkwaro yi ta xava xirhundzunyana ntsena xa mavele, kumbe swinharhu ntsena swa maxalana. Kambe u nga onhi mafurha ni vhinyo.’ Loko Xinyimpfana xi lemurile xilemo xa vumune, ndzi twa xivumbiwa lexi hanyaka xa vumune xi ku: ‘Tana!’ Ndzi languta, kutani ndzi vona hanci yo kwalala. Mugadi wa yona a a vuriwa ‘Rifu’, ni loyi va nge i ‘Tihele’ a a n’wi landzelela. A va nyikiwile matimba ehenhla ka swa xiphemu xin’we xa mune xa misava, ku swi dlaya hi tlhari ni dyandza ni ntungu ni swiharhi swa nhova.”—Nhlavutelo 6:4-8 (Nakambe vona Luka 21:10-24; 2 Timotiya 3:1-5.)

“Nyimpi Leyikulu ya 1914-18 ya ha ri budula leri omeke leri hambanisaka nguva liya ni ya hina. Hi ku kayelela vanhu vo tala swinene lava a va ta hanya emalembeni lama landzeleke, hi ku herisa tidyondzo, ku hundzula mavonelo, ni ku siya timbanga leti nga tshungulekiki ta madzolonga, yi vange xivangwa enyameni ni le mianakanyweni exikarhi ka tinguva timbirhi.”—Rito ro rhanga hi The Proud Tower, ya Barbara W. Tuchman.

“Mune wa malembe lama landzeleke [endzhaku ka 1914] a ma ri hi laha Graham Wallas a tsaleke ha kona, ‘mune wa malembe ya matshalatshala yo tika ni ya vurhena swinene lawa rixaka ra vanhu ri tshameke ri ma endla.’ Loko matshalatshala ma herile, mimpfilumpfilu ni ku hiseka loku a ku ri kona ku fikela hi 1914 ku mbombomele elwandle lerikulu ra ku heleriwa hi ntshembo. Vuyelo bya kona, hi leswaku, nchumu lowukulu lowu vanhu va wu kumeke a ku ri ku vona ku tsandzeka ka vona vini ku ri erivaleni.”—Rito ra le ndzhaku ra yona buku yoleyo.

[Swihlovo Swa Kona]

The Bettmann Archive

The Trustees of the Imperial War Museum, London

National Archives of Canada, P.A. 40136

[Mepe lowu nga eka tluka 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Yuropa Hi Laha A Ri Ri Ha Kona—August 1914

1. Great Britain na Ireland 2. France 3. Spain 4. German Empire 5. Switzerland 6. Italy 7. Russia 8. Austria-Hungary 9. Romania 10. Bulgaria 11. Serbia 12. Montenegro 13. Albania 14. Greece

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Gavrilo Princip

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Majarimani ya ri karhi ya nyikiwa swiluva endleleni ya wona yo ya enyimpini

[Xihlovo Xa Kona]

The Bettmann Archive

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

Culver Pictures