1914—Lembe Leri Hlamariseke Misava

“Nyimpi Leyikulu ya 1914-18 yi ve ndzilakana lowu hambanisaka nkarhi wolowo ni wa hina. Hi ku lovisa vutomi byo tala swonghasi . . . , hi ku herisa vupfumeri, ni ku cinca mianakanyo yo karhi ni ku siya timbanga leti nga tshungulekiki ta ku pfilunganyeka, yi vange mukhandlu wa xiviri ni wa mianakanyo exikarhi ka swiendlakalo swimbirhi leswikulu.”—Yi huma eka The Proud Tower—A Portrait of the World Before the War 1890–1914, hi Barbara Tuchman.

“A yi si va xiphemu xa matimu lexi heleleke, hikuva magidi yo tala ya vanhu lava a a va ri vatsongo eku sunguleni ka lembe xidzana leri ri xiyekaka ma ha hanya ni sweswi.”—Yi huma ebukwini leyi nge 1914, hi Lyn MacDonald, yi kandziyisiwe hi 1987.

HIKWALAHO ka yini u tikarhata hi lembe ra 1914? U nga ha ku, ‘mina ndzi karhateka hi vumundzuku ntsena, hayi nkarhi lowu hundzeke.’ Hikwalaho ka swiphiqo swo tanihi nthyakiso wa misava hinkwayo, ku hohloka ka vutomi bya ndyangu, ku andza ka vugevenga, vuvabyi bya mianakanyo ni ku pfumaleka ka mintirho, vumundzuku bya munhu byi nga ha vonaka byi nga tsakisi. Kambe, vo tala lava kambisiseke leswi lembe ra 1914 ri vulaka swona, va kume xisekelo xa ntshembo wa vumundzuku byo antswa.

Hi makume ya malembe Xihondzo xo Rindza xi hlamusele leswaku hi 1914 vanhu va vone leswi swi vuriwaka “ku sungula ka mahlomulo.” Xiga xexo i xiphemu xa vuprofeta lebyikulu bya Yesu Kriste malunghana ni swiendlakalo leswi nga ta rhangela ku hela ka mafambiselo yo biha ya vanhu.—Matewu 24:7, 8.

Namuntlha i tiphesente letitsongo ta vanhu leti nga tsundzukaka swiendlakalo leswikulu swa 1914. Xana rixaka rero leri dyuhaleke ri ta hundza Xikwembu xi nga si ponisa misava eku onhiweni? Vuprofeta bya Bibele a byi swi pfumeli sweswo. Yesu u tshembisile: “Loko mi vona swilo sweswo hinkwaswo, tivani leswaku nkarhi wu le kusuhi, wu le nyangweni. Ndzi tiyisile ndzi ri ka n’wina: Rixaka leri ri nga ka ri nga hundzi, ku nga si humelela swilo leswi hinkwaswo.”—Matewu 24:33, 34.

Leswaku u twisisa mhaka leyi lembe ra 1914 ri nga ra nkoka ha yona ematin’wini, kambisisa xiyimo xa misava ku fikela exikarhi ka lembe ra 1914. Emahlweni ka nkarhi wolowo, tihosi to tanihi Czar Nicholas wa le Russia, Kaiser Wilhelm wa le Jarimani ni Mufumi Franz Josef wa le Austria-Hungary a a ti ri ni matimba swinene. Wun’wana ni wun’wana wa vavanuna lava a a swi kota ku hlengeleta vavanuna va nyimpi vo tlula mune wa timiliyoni ivi a va rhuma enyimpini. Kambe vakokwa wa vona a a va sayine leswi a a swi vuriwa Ntwanano wo Kwetsima, lowu vulaka leswaku Xikwembu xi va nyike lunghelo ro fuma swiphemu swo hambana-hambana swa “tiko ra Vukriste” hinkwaro.

Hi ku ya hi The Encyclopædia Britannica, tsalwa leri “ri yi khumbe swinene ndlela yo kanerisana le Yuropa hi lembe xidzana ra vu-19.” Ri tirhiseriwe ku kaneta mintlawa ya xidemokrati ni ku seketela leswi vuriwaka ku vekiwa ka tihosi hi Xikwembu. Kaiser Wilhelm u tsalele Czar Nicholas a ku: “Hina Tihosi ta Vukriste, hi na ntirho wun’we ntsena wo kwetsima, lowu hi wu nyikiweke hi Tilo, ku nga ku hlayisa mhaka ya ku [vekiwa ka tihosi hi Xikwembu].” Xana leswi a swi vula leswaku tihosi ta le Yuropa a ti hlangane ni Mfumo wa Xikwembu hi ndlela yo karhi? (Ringanisa 1 Vakorinto 4:8.) Ku vuriwa yini hi tikereke leti a ti seketela tihosi teto? Xana Vukriste bya tona a byi ri bya xiviri? Tinhlamulo ta swivutiso leswi ti ve erivaleni eka malembe lama landzeleke ra 1914.

Hi Xitshuketa, Hi August

“Ximun’wana ni ximumu xa 1914, le Yuropa, swi funghiwe hi ku rhula lokukulu,” ku tsale holobye wa le Britain, Winston Churchill. Vanhu hi ntolovelo a va vona vumundzuku byi ri lebyi vangamaka. “Misava ya 1914 a a yi tele hi ntshembo ni switiyisekiso,” ku vula Louis Snyder ebukwini yakwe leyi nge World War I.

I ntiyiso, hi malembe yo tala lama hundzeke a ku ri na nkwetlembetano lowukulu exikarhi ka Jarimani na Britain. Kambe, hi laha n’wamatimu G. P. Gooch a hlamuselaka ha kona ebukwini yakwe leyi nge Under Six Reigns: “Nkwetlembetano wa matiko ya le Yuropa wu tikombe wu hungutekile swinene hi lembe ra 1914 loko ri pimanisiwa ni lembe ra 1911, 1912 kumbe 1913 . . . Vuxaka exikarhi ka tihulumendhe ha timbirhi a byi antswa ku tlula malembe laman’wana hinkwawo.” Hi ku ya hi Winston Churchill, xirho xa khabinete ya Britain ya 1914: “Jarimani ri tikombe ri tiyimisele ku kuma ku rhula, ku fana na hina.”

Kambe, hi ku dlayiwa ka hosana ya Mfumo wa Austria-Hungary le Sarajevo hi June 28, 1914, xiyimo xi sungule ku biha. Endzhaku ka n’hweti, Mufumi Franz Josef u tivise ku lwa na Serbia ivi a lerisa masocha yakwe leswaku ma hlasela mfumo wolowo. Hi nkarhi lowu fanaka, evusikwini bya August 3, 1914, hi xileriso xa Kaiser Wilhelm, vuthu lerikulu ra le Jarimani hi xitshuketa ri hlasele mfumo wa Belgium ivi ri kongoma le Furwa. Hi siku leri tlhandlamaka Britain ri tivise ku lwa na Jarimani. Kasi Czar Nicholas, u lerise leswaku ku hlengeletiwa vuthu lerikulu ra le Russia leswaku ri ya lwa na Jarimani na Austria-Hungary. Ntwanano wo Kwetsima wu tsandzekile ku sivela tihosi ta le Yuropa leswaku ti nga tati tiko hi ngati hi ku dlayana. Kambe swo chavisa swinene a a swa ha ta ta.

Xana A Yi Herile Hi Khisimusi?

Ku tlhekeka ka nyimpi a ku ri herisanga langutelo lerinene hi vumundzuku. Vo tala a va tshemba leswaku yi ta tisa misava yo antswa, naswona mintshungu leyikulu a yi hlengeletana eYuropa hinkwaro leswaku yi phofula ku yi seketela ka yona. A. J. P. Taylor u tsarile ebukwini yakwe leyi nge The Struggle for Mastery in Europe—1848–1918, a ku: “Ku hava loyi hi 1914, a anakanyeke swinene hi makhombo ya nyimpi handle ka mavuthu ya nyimpi hi woxe. . . . A nga kona la anakanya hi khombo leri nga ta wela vanhu.” Ematshan’weni ya sweswo, vo tala a va vula leswaku yi ta teka tin’hweti ti nga ri tingani ntsena.

Ku nga khathariseki sweswo, emahlweni swinene ko va valungu va tlangela Khisimusi ya vona ya 1914, nyimpi leyi koxeke vanhu vo tala yi tlhekekile emigerhweni yo leha ku tlula tikhilomitara ta 700 ku suka eSwitzerland edzongeni ku ya eribuweni ra Belgian en’walungwini. Leyi yi vuriwe Western Front, naswona mutsari wa Mujarimani Herbert Sulzbach u yi vikile emasungulweni ya buku ya yena ya siku leyi a yi endleke esikwini ro hetelela ra 1914. Masungulo ma hlayekisa xileswi: “Nyimpi leyi yo chavisa yi ya emahlweni, naswona hambi leswi loko yi sungula a ku anakanyiwa leswaku yi ta hela mavhiki ma nga ri mangani, a yi se hela na sweswi.” Hi nkarhi wolowo, eka swiphemu swin’wana swa Yuropa, nyimpi yi hlasele masocha ya Russia, Jarimani, Austria-Hungary na Serbia. Hi ku hatlisa nyimpi yi suke Yuropa, naswona tinyimpi ti lwiwile emalwandle-nkulu ni le Afrika, Middle East ni le swihlaleni swa Pacific.

Mune wa malembe endzhakunyana Yuropa ri hluriwile. Jarimani, Russia na Austria-Hungary rin’wana ni rin’wana ri lahlekeriwe hi masocha ya le xikarhi ka miliyoni yin’we ni timiliyoni timbirhi. Russia ri lahlekeriwe ni hi vuhosi bya rona eka ndzhundzunuko wa Bolshevik hi 1917. Vona ndlela leyi swi tshukiseke tihosi ta Yuropa ni vaseketeri va tona va vafundhisi ha yona! Van’wamatimu va manguva lawa va ha kombisa ku hlamala. Ebukwini ya yena leyi nge Royal Sunset, Gordon Brook-Shepherd wa vutisa: “Swi tise ku yini leswaku vafumi, lava vo tala va nga maxaka hi ku tswariwa kumbe hi vukati ni hinkwavo lava tinyiketeleke ku hlayisa vuhosi, va tipfumelela ku nghena enyimpini leyi dlayaka ni varikwavo, leyi heteke vo tala va vona ni ku siya hinkwavo lava poneke va tsanile?”

Tiko ra Furwa na rona ri lahlekeriwe hi masocha lama tlulaka miliyoni, naswona Mfumo wa Manghezi, lowu hosi ya wona ana se a yi hetiwe matimba khale nyimpi yi nga si sungula, wu lahlekeriwe hi ku tlula 900 000. Eka hinkwawo, ku tlula timiliyoni ta kaye ta masocha ti file, naswona man’wana ya timiliyoni ta 21 ma vavisekile. Mayelana ni lava feke va nga ri enyimpini, The World Book Encyclopedia yi ri: “A ku na munhu la tivaka leswaku i vaaka-tiko vangani lava feke hi vuvabyi, ndlala ni swivangelo swin’wana swa nyimpi. Van’wamatimu van’wana va tshemba leswaku vaaka-tiko lava feke va tele ku ringana ni masocha.” Ntungu wa chachalaza ya le Spain ya 1918 wu koxe vutomi byin’wana bya 21 000 000 emisaveni hinkwayo.

Ku Cinca Ka Xihatla

Misava a a yi hambanile endzhaku ka Nyimpi Leyikulu hi laha a yi vuriwa ha kona nkarhi wolowo. Tanihi leswi tikereke to tala ta Vujagana hi ku hiseka a ti hlanganyerile eka yona, vaponi vo tala va nyimpi va fularhele vukhongeri kutani va seketela dyondzo ya leswaku a ku na Xikwembu. Van’wana va hundzulukele eku tilaveleni ka rifuwo leri vonakaka ni mintsako. Hi ku ya hi Profesa Modris Eksteins ebukwini ya yena leyi nge Rites of Spring, nguva ya va-1920 “yi vone ku khathalela ku tiphina ni ku tirhandza ku tlula mpimo.”

Profesa Eksteins wa hlamusela, “nyimpi yi onhe mahanyelo lamanene.” Ematlhelweni hinkwawo vanhu va dyondzisiwe hi vukhongeri, nyimpi ni varhangeri va politiki ku languta ku dlaya loku chavisaka tanihi nchumu lowunene. Eksteins u pfumela leswaku leswi, “a ku ri ku onhiwa loku chavisaka ka mahanyelo loku ku vuriwaka leswaku ku huma eka ndhavuko wa Vuyuda ni Vukriste.” Wa engetela, “eWestern Front, tindlu ta tinghwavava a ti endzeriwa nkarhi na nkarhi etikampeni ta nyimpi . . . Ni le makaya ku tikhoma exikarhi ka vavanuna ni vavasati ku hohlokile. Vunghwavava byi andze hi laha ku chavisaka.”

Entiyisweni, 1914 ri cince swo tala. A ri tisanga misava yo antswa, naswona nyimpi a yi tikombanga yi ri “nyimpi leyi hetaka tinyimpi hinkwato,” hi laha vanhu vo tala a va tshemba ha kona. Ematshan’wini ya sweswo, hi laha n’wamatimu Barbara Tuchman a xiyaka ha kona: “Milorho ya vona ya ku rhula ni ku langutela ka vona lokukulu ku fikela hi 1914 hakatsongo-tsongo yi ye yi hela hi ndlela leyi khomisaka gome swinene.”

Hambi swi ri tano, van’wana lava voneke khombo ra 1914 a va hlarisiwanga hi swiendlakalo swa lembe rero. Entiyisweni, loko nyimpi yi nga si tlhekeka, a va rindzele “nkarhi lowu chavisaka wa maxangu.” A ku ri vamani volavo? Naswona i yini leswi a va swi tiva van’wana va nga swi tivi?

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

Ntshembo Wa Manghezi Hi 1914

“Ku lava ku ringana dzana ra malembe, a ku na nala la humeleleke emalwandle ekusuhi ni xihlala xa hina. . . . A ku nga ehleketiwi ni leswaku ku xungeta ku nga endliwa etimbuweni leti to rhula. . . . London a ri si tshama ri va leri tsakeke ni leri humelelaka. A ku si tshama ku va ni swo tala swo antswa leswi endliweke, ni ku voniwa ni ku twiwa. A ku si tshama ku va ni un’we exikarhi ka lavakulu ni lavatsongo la ehleketeke leswaku, leswi va swi voneke hi nguva yoleyo leyi nga ringanisiwiki ya 1914, entiyisweni a ku ri ku hela ka nguva.”—Before the Lamps Went Out, hi Geoffrey Marcus.