Swihoxo Leswi Vangeke Leswaku Ku Va ni Nyimpi Ya Misava

Xana nyimpi ya vunharhu ya misava yi nga sungula swi nga languteriwanga? Xana vafumi va misava ni vatsundzuxi va vona eka swa nyimpi swi nga endleka va nga ma voni kahle makhombo lama nga ha vaka kona ivi va vangela leswaku ku fa vanhu va timiliyoni?

A HI swi tivi. Kambe ha swi tiva leswaku mhaka yoleyo yi tshame yi endleka. Eka lembe-xidzana leri hundzeke, vafumi va matiko ya le Yuropa va rhumele masocha ya le matikweni ya vona eNyimpini Leyikulu, leyi endzhakunyana yi vitaniweke Nyimpi yo Sungula ya Misava, va nga swi xiyi leswaku sweswo a swi ta vanga maxangu lamakulu. David Lloyd George, loyi a a ri holobye-nkulu wa le Britain ku sukela hi 1916 ku fikela hi 1922 u tiphofurile a ku: “A hi nga anakanyi leswaku nyimpi leyi yi nga onha hi ndlela leyi.” Xiya swin’wana swa swiendlakalo leswikulu leswi vangeke ku yayarheriwa koloko ka vanhu.

N’wamatimu A.J.P. Taylor u tsarile: “Varhangeri hinkwavo a va nga swi lavi leswaku nyimpi leyi yi va yikulu, kambe a vo lava ku xungeta naswona a va lava ku hlula.” Mufumi un’wana wa le Rhaxiya u vone leswaku ku fanele ku endliwa xin’wana ni xin’wana lexi nga kotekaka leswaku ku hlayisiwa ku rhula. A a nga lavi ku va ni nandzu eka ku yayarheriwa loku chavisaka ka vanhu. Kambe, timhaka ti sungule ku nga ha lawuleki loko ku baleseriwe tikulu timbirhi leti nga rivariwiki ematin’wini hi 11:15 nimixo, hi June 28, 1914.

Tikulu Timbirhi Leti Hundzuleke Misava

Hi 1914, vafumi va le Yuropa lava a va ri ni nkarhi wo leha va tshwukiselane mahlo va endle leswaku ku va ni mintlawa yimbirhi leyi lwisanaka: ku nga Matiko Manharhu lama Tirhisanaka lawa ku nga Austria-Hungary, Italy na Jarimani ni Ntwanano Exikarhi ka Matiko Manharhu lawa ku nga Britain, Furwa na Rhaxiya. Ku tlula kwalaho, matiko wolawo a ma tirhisana eka swa tipolitiki ni swa ikhonomi ni matiko man’wana yo hlayanyana, lama katsaka Matiko ya le Balkan.

Enkarhini wolowo xiyimo xa tipolitiki xa le Matikweni ya le Balkan a xi ta cinca nkarhi wun’wana ni wun’wana tanihi leswi matiko wolawo a ma koka ku tika ehansi ka valawuri lava nga ni vulawuri lebyikulu, naswona ematikweni wolawo a ku ri ni mintlawa yo tala ya le xihundleni leyi a yi lava ku tilawula. Ntlawa lowutsongo wa vantshwa va kwalaho wu kunguhate ku dlaya Francis Ferdinand loyi a a ri Ndhuna-nkulu ya le Austria, loko a endzele le Sarajevo, entsindza wa Bosnia hi June 28.a Leswi maphorisa a ma nga talanga, swi wu olovisele ntirho wa wona. Hambiswiritano, vanhu lava a hlawuriwe ku dlaya ndhuna-nkulu yoleyo a va nga leteriwanga kahle. Muntshwa un’wana u hoxe bomo leyitsongo kambe yi hupa vanhu lava a yi fanele yi dlaya vona, naswona lavan’wana lava a va tirhisana na yena va tsandzekile ku teka goza loko nkarhi wu fikile. Gavrilo Princip, hi yena la koteke ku hetisisa kungu rero hi xiwelo. Njhani?

Loko Princip a vona ndhuna-nkulu yi ri karhi yi fambisiwa hi movha yi nga vavisiwanga hi bomo, u ringete ku hlongorisa movha wolowo kambe wu n’wi siyile. Leswi a a hele matimba u tsemakanye pato a ya exitolo xin’wana lexi xavisaka swakudya. Hi nkarhi wolowo, ndhuna-nkulu yi anakanye ku famba hi ndlela yin’wana hikwalaho ka leswi a yi hlundzukisiwe hi leswi yi laveke ku dlayiwa hi bomo. Hambiswiritano, leswi muchayeri wa movha leyi a yi khandziye hi ndhuna-nkulu a a nga tivi nchumu, u chayele a ya etlhelweni leri hoxeke ivi a boheka ku jikisa movha. Hi wona nkarhi wolowo, Princip u hume exitolo lexi a a ri eka xona hiloko a kuma leswaku ndhuna-nkulu leyi a yi khandziye movha lowu pfulekeke ematlhelo a yi ri eka mpfhuka lowu endlaka timitara tinharhu. Princip u tshinele emovheni ivi a balesela tikulu timbirhi, a dlaya ndhuna-nkulu ni nsati wa yona.b Princip, Muserbia loyi a a nga ri na vutshila swi nga ha endleka a a nga swi tivi leswaku xiendlo xa yena xi ta vanga hasahasa leyikulu. Kambe a a nga ta voniwa nandzu a ri yexe hikwalaho ka swilo swo chavisa leswi landzeleke.

Va Lulamele Nyimpi

Emahlweni ka 1914, vanhu vo tala va le Yuropa a va anakanya leswaku nyimpi i nchumu lowu tsakisaka. A va yi teka yi pfuna, yi ri nchumu lowunene naswona yi tsakisa—hambileswi a va tivitana Vakreste. Varhangeri van’wana a va anakanya leswaku nyimpi yi ta endla leswaku matiko ma va ni vun’we yi tlhela yi endla vanhu va va ni matimba! Ku tlula kwalaho, tindhuna-nkulu tin’wana ti tiyisekise varhangeri va tona leswaku va nga hlula hi ku hatlisa enyimpini. Ndhuna-nkulu yin’wana ya le Jarimani yi tibumile yi ku: “Hi ta hlula tiko ra Furwa hi mavhiki mambirhi ntsena.” A nga kona loyi a swi voneke ka ha ri emahlweni leswaku vavanuna va timiliyoni a va ta lwa va tumberile ku ringana malembe yo tala.

Buku yin’wana yi vula leswaku emalembeni ya le mahlweni ka nyimpi “vanhu vo tala va le matikweni ya le Yuropa a va rhandza matiko ya ka vona swinene. Swikolo, tiyunivhesiti, maphepha-hungu ni van’watipolitiki va khutaze vanhu leswaku va rhandza matiko ya ka vona swinene nileswaku va tikurisa.”—Cooperation Under Anarchy.

Vafundhisi a va endlanga nchumu leswaku va herisa moya wolowo lowu nga ni khombo. N’wamatimu Paul Johnson u ri: “Eka tlhelo leri a ku ri ni Maprotestente ya le Jarimani, Makhatoliki ya le Austria, Maorthodox ya le Bulgaria ni Mamoslem ya le Turkey. Eka tlhelo lerin’wana a ku ri ni Maprotestente ya le Britain, Makhatoliki ya le Furwa ni le Italy ni Maorthodox ya le Rhaxiya.” U ya emahlweni a ku, vafundhisi vo tala a va vula leswaku “ku rhandza tiko ra ka n’wina swinene swa ringana ni Vukreste. Masocha lama nga Vakreste ya mintlawa hinkwayo ya vukhongeri ma khutaziwe ku dlayana evitweni ra Muponisi.” Hambi ku ri vaprista ni tinani va byeriwe ku lunghekela ku lwa, naswona magidi ya vaprista ma dlayiwile endzhakunyana ma ri ku lweni.

Mintlawa leyi tirhisanaka ya le Yuropa, leyi a yi fanele yi endla leswaku ku va ni nsirhelelo eka nyimpi leyikulu, yi nga ha va yi pfurhetele ku sungula ka nyimpi leyi. Hi ndlela yihi? Buku yin’wana yi ri: “Vuhlayiseki bya valawuri va le Yuropa a byi fambisana swinene. Mufumi un’wana ni un’wana a a vona onge vuhlayiseki bya tiko ra yena byi titshege hi vuhlayiseki bya matiko lama tirhisanaka ni tiko ra yena, hikwalaho a va titwa va susumeteleka ku tsutsumela ku ya lwela matiko lama tirhisanaka ni tiko ra vona—hambiloko matiko wolawo ma pfuke matiko lama va hlaselaka.”—Cooperation Under Anarchy.

Nchumu wun’wana lowu a wu ri ni khombo a ku ri Kungu ra Schlieffen ra le Jarimani, leri thyiweke vito ra Ndhuna-nkulu Alfred von Schlieffen, loyi a a ri ndhuna ya varhangeri va masocha ya le Jarimani. Kungu rolero, leri a ri katsa ku rhanga hi ku hlasela hi xihatla, ri kunguhatiwe hi mianakanyo ya leswaku tiko ra Jarimani ri ta boheka ku lwa ni tiko ra Furwa ni ra Rhaxiya. Hikwalaho, xikongomelo xa kona a ku ri ku hatla ku hluriwa tiko ra Furwa loko tiko ra Rhaxiya ra ha tilunghiselela nyimpi hakatsongo-tsongo, ivi ku hlaseriwa tiko ra Rhaxiya. Buku yin’wana yi ri: “Loko kungu [ra Schlieffen] se ri tirha, masocha lama tirhisanaka ma tiyisekise leswaku a ku ta va ni nyimpi leyi khumbaka matiko yo tala ya le Yuropa.”—World Book Encyclopedia.

Ku Sungula Ka Hasahasa

Hambileswi ndzavisiso wa ximfumo wu nga kumangiki vumbhoni byo vona hulumendhe ya le Serbia nandzu hikwalaho ka ku dlayiwa ka ndhuna-nkulu ya vona, tiko ra Austria a ri tiyimisele ku ku herisela makumu ku hlundzuka ka Maslav. N’wamatimu J. M. Roberts u vula leswaku tiko ra Austria a a ri tiyimisele “ku dyondzisa vanhu va le Serbia dyondzo leyi a va nga ta yi rivala.”

Nicholas Hartwig loyi a a ri muyimeri wa tiko ra Rhaxiya entsindza wa Serbia u ringete ku hunguta ku tshwukiselana mahlo loku a ku ri kona hi ku lava ku endla ntwanano wo karhi. Kambe u hlaseriwe hi vuvabyi bya mbilu ivi a fa loko a ha hlangane ni vayimeri va tiko ra Austria. Eku heteleleni, hi July 23 tiko ra Austria ri rhumelele tiko ra Serbia nxaxamelo wa swilo leswi a ri lava tiko rero ri swi endla loko ri nga lavi ku weriwa hi khombo. Leswi tiko ra Serbia a ri nga lavi ku endla swilo hinkwaswo leswi a swi ri enxaxamelweni wolowo, tiko ra Austria ri nambe ri tshika ku tirhisana ni tiko ra Serbia. Hi nkarhi wolowo wo tika, matiko wolawo mambirhi a ma nga ha tirhisani.

Nilokoswiritano, ku ringetiwe matshalatshala yo sivela nyimpi. Hi xikombiso, tiko ra United Kingdom ri ringanyete leswaku ku va ni nhlengeletano ya matiko yo hambana-hambana, naswona mufumi wa le Jarimani u khongotele mufumi wa le Rhaxiya leswaku a nga lunghekeli nyimpi. Kambe swilo swi sungule ku nga ha lawuleki. Buku yin’wana yi ri: “Varhangeri, tindhuna ni matiko yo tala ma chavisiwe hi swiendlakalo leswikulu leswi a swi ta endleka ku nga ri khale.”—The Enterprise of War.

Mufumi wa le Austria loyi a a tiyisiwe nhlana hi switshembiso swa tiko ra Jarimani swa leswaku ri ta n’wi seketela, u hlasele tiko ra Serbia hi July 28. Tiko ra Rhaxiya ri seketele tiko ra Serbia kutani ri ringeta ku sivela tiko ra Austria hi ku tiva leswaku ku ni masocha ya le Rhaxiya ya kwalomu ka miliyoni ku vamba ni ndzilakano wa Austria. Leswi sweswo a swi ta endla leswaku ndzilakano wa tiko ra Rhaxiya ni ra Jarimani yi sala yi nga sirhelelekanga, mufumi wa le Rhaxiya u lerise masocha a ri karhi a kanakana leswaku ma hloma ma helela.

Mufumi wa le Rhaxiya u ringete ku tiyisekisa mufumi wa le Jarimani leswaku a a nga tiyimiselanga ku hlasela Jarimani. Nilokoswiritano, ku lunghekela nyimpi ka masocha ya le Rhaxiya swi endle leswaku tiko ra Jarimani ri teka goza hi ku hatlisa, naswona hi July 31, tiko ra Jarimani ri sungule ku tirhisa kungu ra nyimpi ra Schlieffen, ri hlasela tiko ra Rhaxiya hi August 1 ni ku sungula ku lwa ni tiko ra Furwa endzhaku ka masiku mambirhi. Leswi makungu yo lwa nyimpi ya tiko ra Jarimani a ma katsa ku macha etikweni ra Belgium, tiko ra Britain ri lemuxe tiko ra Jarimani leswaku a ri ta sungula ku lwa ni tiko rero loko ro ka ri nga vi na mhaka ni ku nga hlanganyeli ka tiko ra Belgium enyimpini. Masocha ya le Jarimani ma nghene eBelgium hi August 4. Nyimpi a yi nga ha ta yimisiwa sweswi.

“Khombo Lerikulu Swinene Ra Manguva Lawa Ra Ku Tirhisana Ka Mimfumo Ya Matiko Yo Hambana-hambana”

N’wamatimu Norman Davies u tsarile: “Ku vula ka tiko ra Britain leswaku ri ta hlanganyela enyimpini ku hoxe xandla ro hetelela eka khombo lerikulu swinene ra manguva lawa ra ku tirhisana ka mimfumo ya matiko yo hambana-hambana.” N’wamatimu Edmond Taylor u tsale leswaku endzhaku ka loko tiko ra Austria ri sungule nyimpi hi July 28, “hasahasa leyikulu leyi veke kona yi hoxe xandla swinene eku pfurheteleni [ka nyimpi]. A ku humelela swilo swo tala hi ku hatlisa etindhawini to tala. . . . Vanhu vo tlhariha ni lava hlelekeke se a va kuma rungula ro tala swinene lerova a va nga ha ri twisisi.”

Masocha ni vanhu lava nga riki masocha vo tlula 13 wa timiliyoni va file eka “hasahasa” yoleyo leyi nga ni khombo. Ku va ni ntshembo hi vumundzuku ni ndlela leyi vanhu va pfunanaka ha yona swi ve leswi helaka loko vanhu lava tivulaka lava hluvukeke lava hlomeke hi matlhari lama nga ni matimba swinene, lawa a ma tele naswona ma ha ri mantshwa va yayarhelana swinene. Misava se a yi hundzukile hakunene.—Vona bokisi leri nge “Xana Nyimpi Ya Misava I Xikombiso Xa Minkarhi?”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

XANA NYIMPI YA MISAVA I XIKOMBISO XA MINKARHI?

Bibele yi profete leswaku tinyimpi a ti ta va xin’wana xa swilo leswi a swi ta fungha masiku yo hetelela ya misava leyi ya sweswi. (Matewu 24:3, 7; Nhlavutelo 6:4) Ku hetiseka ka xikombiso xolexo namuntlha ku kombisa leswaku hi tshinela swinene enkarhini lowu Mfumo wa Xikwembu wu nga ta lawula misava hinkwayo.—Daniyele 2:44; Matewu 6:9, 10.

Ku tlula kwalaho, Mfumo wa Xikwembu wu ta susa swivumbiwa leswi nga vonakiki leswi lawulaka timhaka ta misava, ku nga swivumbiwa swa moya swo homboloka leswi lawuriwaka hi Sathana Diyavulosi. Yohane wo Sungula 5:19 yi ri: “Misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya lowo homboloka.” Nkucetelo wo biha wa Sathana wu hoxe xandla eka makhombo yo tala ya vanhu, handle ko kanakana ku katsa ni swiendlakalo leswi nga ni khombo leswi vangeke leswaku ku va ni Nyimpi yo Sungula ya Misava.—Nhlavutelo 12:9-12.c

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xihlovo Xa Kona]

U.S. National Archives photo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Ku dlayiwa ka Ndhuna-nkulu Ferdinand

[Xihlovo Xa Kona]

© Mary Evans Picture Library