Ndzima Ya Vukhume-ntlhanu

Tihosi Leti Lwetanaka Ti Nghena Eka Lembe-Xidzana Ra Vu-20

1. Xana i vamani lava a va ri varhangeri va Yuropa eka lembe-xidzana ra vu-19 hi ku vula ka n’wamatimu un’wana?

N’WAMATIMU Norman Davies wa tsala: “Yuropa ya lembe-xidzana leri ra vu-19 yi ve ni swiendlakalo leswikulu ku tlula swihi ni swihi leswi tshameke swi va kona.” Wa engetela a ku: “Yuropa a yi ninginika hikwalaho ka matimba ya yona yo endla swilo ku tlula rini na rini: hi matimba ya vutshila, matimba ya ikhonomi, matimba ya ndhavuko, matimba ehenhla ka matiko-nkulu yo tala.” Lava a va famba emahlweni eka “‘lembe-xidzana ra ku humelela’ leri Yuropa yi hluleke swinene ha rona,” hi ku vula ka Davies, “eku sunguleni a ku ri Great Britain . . . kutani eka makume ya malembe lama tlhandlameke ku va Jarimani.”

‘KU VOYAMELA EKU ENDLENI KA LESWO BIHA’

2. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, hi yihi mimfumo leyi yi tekeke swikhundlha swa “hosi ya le n’walungwini” ni “hosi ya le dzongeni”?

² Loko lembe-xidzana ra vu-19 ri tshinela emakun’wini ya rona, Mfumo wa Jarimani a wu fana ni “hosi ya le n’walungwini” naswona mfumo wa Britain a wu ri exikhundlheni xa “hosi ya le dzongeni.” (Daniyele 11:14, 15) Ntsumi ya Yehovha yi te: “Loko ku ri tihosi leti timbirhi, mbilu ya tona yi ta voyamela eku endleni ka leswo biha, ti ta tshamela ku vulavula mavunwa etafuleni rin’we.” Yi ye emahlweni yi ku: “Kambe a ku na nchumu lexi nga ta humelela, hikuva makumu i ya nkarhi lowu vekiweke.”—Daniyele 11:27.

3, 4. (a) I mani loyi a veke mufumi wo rhanga wa Mfumo wa Jarimani, naswona hi byihi vunghana lebyi vumbiweke? (b) Hi rihi endlelo leri landzeriweke hi Kaiser Wilhelm?

³ Hi January 18, 1871, Wilhelm wo Sungula u ve mufumi wo rhanga wa Mfumo wa Jarimani. U veke Otto von Bismarck leswaku a va holobye. Leswi a a tikarhatela ku yimisa mfumo lowuntshwa, Bismarck u papalate ku kwetlembetana ni matiko man’wana naswona u endle xinghana na Austria-Hungary na Italiya, lawa a ma vitaniwa Xinghana xa Miluko Minharhu. Kambe leswi a swi laviwa hi hosi leyi ya le n’walungwini hi ku hatlisa swi sungule ku ka swi nga fambisani ni swa hosi ya le dzongeni.

⁴ Endzhaku ka loko Wilhelm wo Sungula ni mutlhandlami wakwe, Frederick wa Vunharhu, va file hi 1888, Wilhelm wa Vumbirhi wa malembe ya 29 hi vukhale u tshame exiluvelweni. Wilhelm wa Vumbirhi kumbe Kaiser Wilhelm, u susumetele Bismarck leswaku a lan’wa kutani a nghenela tsima ra ku kurisa nkucetelo wa Jarimani emisaveni hinkwayo. N’wamatimu un’wana u ri: “Ehansi ka Wilhelm wa Vumbirhi, mfumo wa [Jarimani] wu ve ni moya wa ku titiva ni wa nsele.”

5. Xana tihosi timbirhi ti tshame eka “tafula rin’we” hi ndlela yihi, naswona a ti vulavula yini eka rona?

⁵ Loko Czar Nicholas wa Vumbirhi wa le Russia a endla nhlengeletano ya ku rhula le The Hague, eNetherlands, hi August 24, 1898, matiko hinkwawo a ma karhatekile. Nhlengeletano leyi ni leyi yi landzeleke hi 1907 yi simeke Huvo leyi Tiyeke yo Tenga le The Hague. Hi ku tiendla swirho swa huvo leyi, Mfumo wa Jarimani swin’we ni wa Great Britain yi tiendle onge yi lava ku rhula. Yi tshame “etafuleni rin’we,” yi tikomba onge yi ni xinghana, kambe ‘timbilu ta yona a ti voyamele eku endleni ka leswo biha.’ Rhengu ra mano ra ‘ku vulavula mavunwa etafuleni rin’we’ a ri nga ta swi kota ku tisa ku rhula ka xiviri. Loko ku ri swikongomelo swa tona swa politiki, swa ta mabindzu ni swa nyimpi, ‘a ku na nchumu lexi a xi ta humelela’ hikuva makumu ya tihosi leti timbirhi “i ya nkarhi lowu vekiweke” hi Yehovha Xikwembu.

‘KU LWA NI NTWANANO WO KWETSIMA’

6, 7. (a) Xana hosi ya le n’walungwini yi “tlhelel[e] etikweni ra yona” hi ndlela yihi? (b) Xana hosi ya le dzongeni yi endlise ku yini loko yi vona nkucetelo lowu andzaka wa hosi ya le n’walungwini?

⁶ Loko yi ya emahlweni, ntsumi ya Xikwembu yi te: “[Hosi ya le n’walungwini] yi ta tlhelela etikweni ra yona yi ri ni nhundzu yo tala swinene, mbilu ya yona yi ta lwa ni ntwanano wo kwetsima. Yi ta endla hi ndlela leyi humelelaka, kunene yi tlhelela etikweni ra yona.”—Daniyele 11:28.

⁷ Kaiser Wilhelm u tlhelele “etikweni,” kumbe exiyin’weni xa laha misaveni, xa hosi ya le n’walungwini ya khale. Njhani? Hi ku vumba ku fuma ka hosi yin’we loku endleriwaka ku ndlandlamuxa Mfumo wa Jarimani ni ku engetela matimba ya wona. Wilhelm wa Vumbirhi u hisekele ku endla tikoloni eAfrika ni tindhawu tin’wana. Hi ku lava ku herisa matimba ya Britain yo lawula elwandle, u sungule ku yimisa vuthu ra le matini leri tiyeke. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Matimba ya vuthu ra le lwandle ra Jarimani ma rhange hi ku honisiwa kutani ma hetelela hi ku va ni matimba ku tlula matiko hinkwawo handle ka Britain, hi nkarhi wo tlulanyana malembe ya khume.” Leswaku mfumo wa Britain wu hlayisa matimba ya wona yo lawula, a wu fanele wu ndlandlamuxa fambiselo ra wona ra vuthu ra le lwandle. Mfumo wa Britain wu tlhele wu vulavurisana na Furwa malunghana ni entente cordiale (ntwanano wa xinakulobye) ni ntwanano lowu fanaka swin’we na Russia, ma endla Ntwanano wa Miluko Minharhu. Tiko ra Yuropa sweswi a ri aviwe hi tikampa timbirhi ta masocha—ku nga Xinghana xa Miluko Minharhu eka tlhelo rin’wana kutani ku va Ntwanano wa Miluko Minharhu eka lerin’wanyana.

8. Xana Mfumo wa Jarimani wu ve ni “nhundzu yo tala swinene” hi ndlela yihi?

⁸ Mfumo wa Jarimani a wu tirhisa endlelo ra nsindziso, leswi tiseke “nhundzu yo tala swinene” eJarimani hikuva a yi ri xiphemu lexikulu xa Xinghana xa Miluko Minharhu. Austria-Hungary na Italiya a ma ri ya Rhoma Khatoliki. Hikwalaho, Xinghana xa Miluko Minharhu a xi tsakeriwa ni hi vapapa, kasi hosi ya le dzongeni, swin’we ni Ntwanano wa yona wa Miluko Minharhu lowu nga riki wa Khatoliki, a swi nga tsakeriwi.

9. Xana hosi ya le n’walungwini a yi “lwa ni ntwanano wo kwetsima” embilwini ya yona hi ndlela yihi?

⁹ Ku vuriwa yini hi vanhu va Yehovha? I khale va ri karhi va twarisa leswaku “nkarhi lowu vekiweke wa matiko” a wu ta hela hi 1914.a (Luka 21:24) Elembeni rero, Mfumo wa Xikwembu wu ri emavokweni ya Mudyandzhaka wa Hosi Davhida, Yesu Kreste, wu simekiwile ematilweni. (2 Samuwele 7:12-16; Luka 22:28, 29) Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa le ndzhaku hi March 1880 xi hlanganise Mfumo wa Xikwembu ni ku hela ka “nkarhi lowu vekiweke wa matiko,” kumbe “minkarhi ya Vamatiko.” (King James Version) Kambe mbilu ya hosi ya le n’walungwini ya Jarimani a yi ‘lwisana ni ntwanano wa Mfumo wo kwetsima.’ Ematshan’weni yo amukela ku fuma ka Mfumo, Kaiser Wilhelm ‘u endle hilaha ku humelelaka’ hi ku hetisisa makungu yakwe ya ku lawula misava. Kambe hi ku endla sweswo, u byale timbewu ta Nyimpi yo Sungula ya Misava.

HOSI YI VA NI “GOME” ENYIMPINI

10, 11. Xana Nyimpi yo Sungula ya Misava yi sungurise ku yini, naswona yi endleke “hi nkarhi lowu vekiweke” hi ndlela yihi?

¹⁰ Ntsumi yi vule ka ha ri emahlweni yi ku: “[Hosi ya le n’walungwini] yi ta tlhela hi nkarhi lowu vekiweke, yi ta lwa ni dzonga; kambe emakumu ni le ku sunguleni a swi nge fani.” (Daniyele 11:29) “Nkarhi lowu vekiweke” wa Xikwembu wa ku herisa vulawuri bya Vamatiko emisaveni wu fike hi 1914 loko xi simeka Mfumo wa le tilweni. Hi June 28 elembeni rero, Holobye-nkulu Francis Ferdinand wa le Austria ni nsati wakwe va dlayiwile hi therorisi ra le Serbia eSarajevo le Bosnia. Xexo hi xona xisa lexi lumekeke Nyimpi yo Sungula ya Misava.

¹¹ Kaiser Wilhelm u hlohlotele Austria-Hungary leswaku ri rihisela eka Serbia. Hi ku tiyiseka leswaku wu ta seketeriwa hi Jarimani, Austria-Hungary ri pfuxe nyimpi yo lwa na Serbia hi July 28, 1914. Kambe Russia ri pfune Serbia. Loko Jarimani ri pfuxa nyimpi yo lwa na Russia, Furwa (xirho xa Ntwanano wa Miluko Minharhu) ri seketele Russia. Hiloko Jarimani ri pfuxa nyimpi yo lwa na Furwa. Ku endlela leswaku doroba ra Paris ri ngheneka kahle, Jarimani ri hlasele Belgium, leri ri twananeke na Britain leswaku ri hlayisa vukala-tlhelo. Hikwalaho Britain ri sungule ku lwa na Jarimani. Matiko man’wana ma hlanganyerile, kutani Italiya ri cinca ri ya eka tlhelo rin’wana. Enkarhini wa nyimpi, Britain ri endle Egipta wu va ehansi ka rona leswaku ri sivela hosi ya le n’walungwini leswaku yi nga pfali Suez Canal ivi yi hlasela Egipta, tiko ra khale ra hosi ya le dzongeni.

12. Enkarhini wa nyimpi yo sungula ya misava, xana swilo a swi ‘fananga ni le ku sunguleni’ hi ndlela yihi?

¹² The World Book Encyclopedia yi ri: “Ku nga khathariseki mpimo ni matimba ya Matiko lama Khomisaneke, mfumo wa Jarimani a wu tikomba wu ri ekusuhi ni ku hlula nyimpi yoleyo.” Eka tinyimpi leti hundzeke exikarhi ka tihosi leti timbirhi, Mfumo wa Rhoma, lowu a wu ri hosi ya le n’walungwini, a wu hlula nkarhi hinkwawo. Kambe sweswi, ‘swilo a swi nga fani ni le ku sunguleni.’ Hosi ya le n’walungwini yi hluriwile enyimpini. Loko yi nyika xivangelo xa swona, ntsumi yi te: “Kunene swikepe swa Kitimi swi ta lwa na yona, kutani yi ta va ni gome.” (Daniyele 11:30a) Xana “swikepe swa Kitimi” a ku ri yini?

13, 14. (a) Xana “swikepe swa Kitimi” leswi a swi lwa ni hosi ya le n’walungwini, kahle-kahle a ku ri yini? (b) Xana swikepe swa Kitimi leswi engetelekeke swi tise ku yini ku fana ni le nyimpini yo sungula ya misava?

¹³ Enkarhini wa Daniyele, Kitimi a ku ri Kipra. Eku sunguleni ka nyimpi yo sungula ya misava, Kipra wu tekiwe hi Britain. Tlhandla-kambirhi, hi ku ya hi The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, vito leri nge Kitimi “ri ndlandlamuxiwa ri katsa ni ndhawu ya [Vupela-dyambu] hinkwayo, kambe [ngopfu-ngopfu] ndhawu ya le [Vupela-dyambu] ya le kusuhi ni lwandle.” New International Version yi hundzuluxela marito lama nge “swikepe swa Kitimi” yi ku “swikepe swa tindhawu ta le timbuweni evupela-dyambu.” Enyimpini yo sungula ya misava, ngopfu-ngopfu swikepe swa Kitimi a ku ri swikepe swa Britain, leswi a swi ri eribuweni ra le vupela-dyambu ra Yuropa.

¹⁴ Loko nyimpi yi ri karhi yi ya emahlweni, Vuthu ra le Matini ra Britain ri tiyisiwe hi swikepe swo tala swa Kitimi. Hi May 7, 1915, xikepe xa le hansi ka mati xa le Jarimani ku nga U-20 xi mbombomete xikepe xo tleketla vanhu ku nga Lusitania xa le ribuweni ra le dzongeni wa Ireland. Van’wana va lava va feke a ku ri Maamerika ya 128. Endzhaku ka nkarhi, Jarimani ri ndlandlamuxe nyimpi ya swikepe swa le hansi ka mati yi ya eAtlantic. Endzhaku ka sweswo, hi April 6, 1917, Muungameri wa United States Woodrow Wilson u sungule ku lwa na Jarimani. Hi ku tiyisiwa hi swikepe swa nyimpi ni mavuthu ya United States, hosi ya le dzongeni—leyi sweswi ku nga Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika—a yi lwa nyimpi ni hosi leyi yi lwetanaka na yona.

15. Xana hosi ya le n’walungwini yi ve ni “gome” rini?

¹⁵ Hi ku hlaseriwa hi Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika, hosi ya le n’walungwini yi ve ni “gome” naswona yi amukele ku hluriwa hi November 1918. Wilhelm wa Vumbirhi u balekele evutumbelweni eNetherlands, kutani mfumo wa Jarimani wu va riphabliki. Kambe hosi ya le n’walungwini a yi nga si heta.

HOSI YI ENDLA “HI NDLELA LEYI HUMELELAKA”

16. Hi ku landza vuprofeta, xana hosi ya le n’walungwini a yi ta ku tekisa ku yini ku hluriwa ka yona?

¹⁶ “[Hosi ya le n’walungwini] yi ta tlhela kutani yi gweva ntwanano wo kwetsima, yi endla hi ndlela leyi humelelaka; yi ta tlhela kutani yi ehleketisisa hi lava va tshikaka ntwanano wo kwetsima.” (Daniyele 11:30b) Ntsumi yi profete hi ndlela yoleyo, kutani swi humelerile.

17. I yini lexi vangeke ku yima ka Adolf Hitler?

¹⁷ Endzhaku ka loko nyimpi yi herile, hi 1918, Matiko lama Khomisaneke lama hluleke ma lave ku endla ntwanano wa ku rhula na Jarimani. Vanhu va Jarimani a va teka marito ya ntwanano wolowo ma nonon’hwa, naswona mfumo lowuntshwa wa riphabliki a wu tsanile ku sukela eku sunguleni. Mfumo wa Jarimani wu tsekatsekile malembe yo hlayanyana wu ri ni nhlomulo lowukulu naswona wu langutane ni Ku Wa Lokukulu ka Ikhonomi loku eku heteleleni ku siyeke vanhu va tsevu wa timiliyoni va nga ri na mintirho. Eku sunguleni ka va-1930, swiyimo se a swi lulamele ku yima ka Adolf Hitler. U ve holobye hi January 1933 kutani elembeni leri tlhandlameke u ve muungameri wa Mfumo wa Vunharhu hilaha Manazi a ma wu vitana hakona.b

18. Xana Hitler u “endle hi ndlela leyi humelelaka” hi ndlela yihi?

¹⁸ Endzhakunyana ka ku sungula ku fuma, Hitler u sungule ku hlasela “ntwanano wo kwetsima” hi tihanyi, lowu a wu yimeriwa hi vamakwavo va Yesu Kreste lava totiweke. (Matewu 25:40) Eka sweswo u endle “hi ndlela leyi humelelaka” ku lwa ni Vakreste lava vo tshembeka, a xanisa vo tala va vona hi tihanyi. Hitler a a humelela hi tlhelo ra ikhonomi ni ro endla swilo, a endla “hi ndlela leyi humelelaka” ni le ka sweswo. Hi malembe ma nga ri mangani, u endle Jarimani ri va mfumo lowukulu swinene emisaveni hinkwayo.

19. Xana Hitler u endle xinghana na mani loko a lava nseketelo?

¹⁹ Hitler a a “ehleketisisa hi lava va tshikaka ntwanano wo kwetsima.” A ku ri vamani? Swi le rivaleni leswaku a ku ri varhangeri va Vujagana, lava a va tivula leswaku va ni vuxaka bya ntwanano ni Xikwembu kambe va tshike ku va vadyondzisiwa va Yesu Kreste. Hilaha ku humelelaka Hitler u rhambe “lava va tshikaka ntwanano wo kwetsima” leswaku va n’wi pfuna. Hi xikombiso, u endle mpfumelelano ni mupapa eRhoma. Hi 1935, Hitler u simeke Huvo ya Timhaka ta Tikereke. Yin’wana ya tipakani ta yena a ku ri ku endla leswaku tikereke ta Evangelical ti va ehansi ka vulawuri bya mfumo.

“MAVOKO” MA HUMA EHOSINI

20. Hi wahi “mavoko” lawa hosi ya le n’walungwini yi ma tirhiseke, naswona a yi lwa na mani?

²⁰ Hi ku hatlisa Hitler u sungule nyimpi, hilaha ntsumi yi vhumbheke hakona khwatsi: “Ku ta va ni mavoko lama nga ta yima, ma huma eka yona; ma ta nyamisa vukwetsimelo, xisirhelelo, ma susa xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo.” (Daniyele 11:31a) “Mavoko” a ku ri mavuthu ya nyimpi lawa hosi ya le n’walungwini yi ma tirhiseke leswaku yi lwa ni hosi ya le dzongeni eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hi September 1, 1939, “mavoko” ya Manazi ma hlasele Poland. Eka masiku mambirhi lama landzeleke, Britain na Furwa ma sungule ku lwa na Jarimani leswaku ma pfuna Poland. Xisweswo ku sungule Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Poland yi wile hi ku hatlisa, kutani endzhakunyana ka sweswo, mavuthu ya Jarimani ma teke Denmark, Norway, Netherlands, Belgium, Luxembourg na Furwa. The World Book Encyclopedia yi ri: “Eku heleni ka 1941, Jarimani ya Manazi a yi lawula tiko-nkulu.”

21. Xana tinyarhi ti vuye hi hosi ya le n’walungwini eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hi ndlela yihi, leswi tiseke vuyelo byihi?

²¹ Hambileswi Jarimani na Soviet Union a ma sayine Ntwanano wa Xinghana, Ntirhisano ni Mindzilakano, Hitler u ye emahlweni a hlasela ndhawu ya Soviet hi June 22, 1941. Xiendlo lexi xi endle leswaku Soviet Union yi yima na Britain. Vuthu ra Soviet ri yime ri tiyile ku nga khathariseki matshalatshala yo rhanga ya mavuthu ya le Jarimani. Hi December 6, 1941, vuthu ra le Jarimani ri hluriwile eMoscow. Hi siku leri tlhandlamaka, munghana wa Jarimani ku nga Japani, u hoxe bomo ePearl Harbor, le Hawaii. Loko a twa sweswo, Hitler u byele vapfuni vakwe a ku: “Sweswi a hi nge tsandzeki ku hlula enyimpini.” Hi December 11 hi xitshuketa u pfuxe nyimpi yo lwa na United States. Kambe a a ma langutela ehansi matimba ya Soviet Union na United States. Leswi vuthu ra Soviet a ri hlasela ku suka evuxeni ni mavuthu ya Britain ni ya Amerika ma tshinela ma ta hi le vupela-dyambu, ku nga ri khale mutlhontlhi wa tinyarhi, Hitler, a ti ta vuya hi yena. Mavuthu ya Jarimani ma sungule ku lahlekeriwa hi tindhawu hi ku landzelelana ka tona. Endzhaku ka ku tisunga ka Hitler, mfumo wa Jarimani wu tinyikete eka Matiko lama Khomisaneke, hi May 7, 1945.

22. Xana hosi ya le n’walungwini yi ‘nyamise vukwetsimelo ni ku susa gandzelo ra nkarhi hinkwawo’ hi ndlela yihi?

²² Ntsumi yi te: “[Mavoko ya Vunazi] ma ta nyamisa vukwetsimelo, xisirhelelo, ma susa xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo.” EYuda wa khale vukwetsimelo a byi ri xiphemu xa tempele ya le Yerusalema. Hambiswiritano, loko Vayuda va ala Yesu, Yehovha u va fularherile swin’we ni tempele ya vona. (Matewu 23:37–24:2) Ku sukela eka lembe-xidzana ro sungula C.E., tempele ya Yehovha a yi ri ya moya naswona ndhawu ya yona yo kwetsima ngopfu yi le matilweni, kasi xivava xa moya xi laha misaveni, laha vamakwavo lava totiweke va Yesu, Muprista Lonkulu, va tirhaka kona. Ku sukela hi va-1930, “ntshungu lowukulu” wu gandzele swin’we ni masalela lama totiweke, hikwalaho ku vuriwa leswaku ma tirhela ‘etempeleni ya Xikwembu.’ (Nhlavutelo 7:9, 15; 11:1, 2; Vaheveru 9:11, 12, 24) Ematikweni lama nga ehansi ka vulawuri bya yona, hosi ya le n’walungwini yi nyamise xivava xa laha misaveni xa tempele hi ku tshamela ku xanisa masalela lama totiweke ni vanakulobye. Nxaniso lowu a wu ri wukulu swinene lerova “xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo”—gandzelo ra le rivaleni ra ku dzunisa vito ra Yehovha—xi susiwile. (Vaheveru 13:15) Hambiswiritano, ku nga khathariseki ku xaniseka lokukulu ngopfu, Vakreste vo tshembeka lava totiweke swin’we ni “tinyimpfu tin’wana” va hambete va chumayela enkarhini wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.—Yohane 10:16.

‘KU VEKIWA KA NCHUMU LOWU NYENYETSAKA’

23. “Nchumu lowu nyenyetsaka” eka lembe-xidzana ro sungula a ku ri yini?

²³ Loko ku hela ka nyimpi ya vumbirhi ya misava ku ri kusuhi, ku ve ni xiendlakalo xin’wana, hilaha ntsumi ya Xikwembu yi vuleke hakona ka ha ri emahlweni. “Kunene ma ta veka nchumu lowu nyenyetsaka lowu onhetelaka.” (Daniyele 11:31b) Yesu na yena u tshame a vulavula hi “nchumu lowu nyenyetsaka.” Eka lembe-xidzana ro sungula, a wu ri vuthu ra Rhoma leri ri teke eYerusalema hi 66 C.E., ri ta herisa ku xandzuka ka Vayuda.c—Matewu 24:15; Daniyele 9:27.

24, 25. (a) “Nchumu lowu nyenyetsaka” i yini eminkarhini ya manguva lawa? (b) Xana ‘nchumu lowu nyenyetsaka wu vekiwe’ rini naswona njhani?

²⁴ Hi wihi “nchumu lowu nyenyetsaka” lowu wu nga ‘vekiwa’ eminkarhini ya manguva lawa? Swi le rivaleni leswaku i nchumu lowu “nyenyetsaka” lowu tiendlaka Mfumo wa Xikwembu. A wu ri Ntwanano wa Matiko, xivandzana xa muvala wa ribungu lexi xi ngheneke ekheleni ro enta, kumbe xi nyamalaleke xi nga ha vi kona tanihi nhlangano wo tisa ku rhula emisaveni, loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi tlhekeka. (Nhlavutelo 17:8) Hambiswiritano, “xivandzana” a xi ta “tlhandluka xi huma ekheleni ro enta.” Xi tlhandlukile loko Nhlangano wa Matiko, lowu nga ni matiko ya 50 lama nga swirho swa wona ku katsa ni khale ka Soviet Union, wu simekiwile hi October 24, 1945. Xisweswo “nchumu lowu nyenyetsaka” lowu boxiweke hi ntsumi ka ha ri emahlweni—Nhlangano wa Matiko—wu vekiwile.

²⁵ Jarimani a wu ri nala lonkulu wa hosi ya le dzongeni enkarhini wa tinyimpi hatimbirhi ta misava naswona a wu ri exikhundlheni xa hosi ya le n’walungwini. I mani loyi a a ta nghena exikhundlheni xexo?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

XANA U TWISISE YINI?

• Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, hi yihi mimfumo leyi tekeke swikhundlha swa hosi ya le n’walungwini ni hosi ya le dzongeni?

• Eka Nyimpi yo Sungula ya Misava xana vuyelo bya ku lwa exikarhi ka tihosi timbirhi a byi ‘fananga ni le ku sunguleni’ eka hosi ya le n’walungwini hi ndlela yihi?

• Endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, xana Hitler u endlise ku yini leswaku Jarimani ri va mfumo lowukulu emisaveni?

• Xana vuyelo bya ku lwetana ka hosi ya le n’walungwini ni hosi ya le dzongeni eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava byi ve byihi?

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 268]

TIHOSI EKA DANIYELE 11:27-31

[Xifaniso]

Muungameri Woodrow Wilson a ri na Hosi George wa Vuntlhanu

[Xifaniso]

Vakreste vo tala va xanisiwile etikampeni ta nxaniso

[Xifaniso]

Varhangeri va Vujagana a va yima na Hitler

[Xifaniso]

Movha lowu Holobye-nkulu Ferdinand a dlayeriweke eka wona

[Xifaniso]

Masocha ya Jarimani, Nyimpi yo Sungula ya Misava

[Xifaniso lexi nga eka tluka 257]

EYalta hi 1945, Holobye-nkulu wa Britain Winston Churchill, Muungameri wa United States Franklin D. Roosevelt ni Ndhuna-nkulu ya Soviet Joseph Stalin va pfumelelane hi makungu yo teka Jarimani, va vumba hulumendhe leyintshwa ePoland, kutani va endla nhlengeletano yo simeka Nhlangano wa Matiko

[Swifaniso leswi nga eka tluka 258]

1. Holobye-nkulu Ferdinand 2. Vuthu ra le matini ra Jarimani 3. Vuthu ra le matini ra Britain 4. “Lusitania” 5. United States yi pfuxa nyimpi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 263]

Adolf Hitler a a tiyiseka hi ku hlula endzhaku ka loko munghana wa Jarimani wa nkarhi wa nyimpi ku nga Japani a hoxe bomo ePearl Harbor