Tindlela To Kota Ku Pona

LOKO wo twa mahungu ya leswaku ku na mudlayi la tumbelelaka vanhu endhawini ya ka n’wina, xana u nga endla swo karhi leswaku u tisirhelela wena ni ndyangu wa wena? Swi le rivaleni leswaku a wu ta lotlela ni ku goga timbanti leswaku a nga koti ku nghena hi ku olova. Nakambe u nga tlhela u tshama u veke tihlo eka vanhu vambe lava u va ehleketelaka ivi hi ku hatlisa u tivisa maphorisa.

Xana vavasati a va fanelanga va endlisa sweswo mayelana ni vuvabyi lebyi byi dlayaka, khensa ya mavele? Xana va nga endla yini ku tisirhelela naswona va ringeta ku tiponisa?

Ku Yi Sivela Ni Muxaka Wa Swakudya

Ku ringanyetiwa leswaku khensa yin’we eka tinharhu le United States yi vangiwa hi muxaka wa swakudya. Swakudya leswinene leswi nga ta hlayisa fambiselo ra nsawuto wa miri wa wena ri tirha ku nga va ndlela yo sungula yo tisirhelela ha yona. Hambi leswi ku nga riki na swakudya leswi tiviwaka leswi nga tshungulaka khensa, ku dya ni ku hunguta swakudya swo karhi swi nga va tindlela ta ku tisirhelela. Dok. Leonard Cohen wa Vandla ra ta Rihanyo ra Amerika le Valhalla, eNew York u te, “Ku dya swakudya leswinene swi nga hunguta khombo ra wena ra ku va ni khensa hi tiphesente ta makume-ntlhanu.”

Swakudya leswi nga taleriwa hi fiber, swo tanihi xinkwa xa tindzoho ntsena ni mavele-ndzoho, swi nga pfuneta ku ehlisa mpimo wa tihomoni leti humesaka mafi ni estrogen, leswi swi endliwaka hi ku hlanganisa tihomoni leti, ivi swi humesiwa emirini. Hi ku ya hi magazini lowu nge Nutrition and Cancer, “mimbuyelo leyi yi nga sivela ku sungula ka xivumbeko xo sungula xa khensa.”

Ku hunguta mafurha ya swiharhi lama fuweke swi nga hunguta khombo. Magazini lowu nge Prevention wu ringanyete leswaku ku tshika masi lama nga ni rivomba u dya lama wunguriweke, u hunguta ku dya phehlwa, u dya nyama leyi nga susiwa mafurha, ni ku susa xikhumbha xa huku swi nga hunguta mafurha lawa u ma dyaka ma va eka mpimo lowu faneleke.

Matsavu lama nga tala ni vithamini A, tanihi makharoti, marhanga, mihlata, ni mbowa wa makamba ya rihlaza lero dzwihala, yo tanihi xipinichi, ni makhavichi ni mustard, swi nga pfuna. Ku anakanyiwa leswaku vhithamini A yi sivela ku hundzuka-hundzuka loku nga vangaka khensa. Naswona matsavu yo kota broccoli, Brussels sprouts, cauliflower, khavichi, ni tinyala ta rihlaza ma ni tikhemikhali leti nyikaka tinhombe matimba ya ku sirhelela mavele.

Ebukwini leyi nge Breast Cancer—What Every Woman Should Know, Dok. Paul Rodriguez u vula leswaku fambiselo ra nsawuto wa miri, leri vonaka tisele leti humeke endleleni ivi ri ti herisa, ri nga tiyisiwa hi muxaka wa swakudya swo karhi. U ringanyeta leswaku ku dyiwa swakudya leswi nga taleriwa hi nsimbhi, swo kota tinyama leti susiweke mafurha, matsavu lama nga ni makamba, shellfish, ni mihandzu ni matsavu lama nga ni vhitamini C. Journal of the National Cancer Institute yi vika leswaku, mihandzu ni matsavu lama nga ni vhitamini C ma hunguta khombo ro va ni khensa ya mavele. Tinyawa na swilo leswi endliweke hi tinyawa leti nga virisiwangiki swi na genistein leyi tiveriwaka ku sivela ku kula ka matshumba loko ku endliwa minkambisiso evukambisiselweni, kambe leswaku ya tirha hakunene eka vanhu a swi si tiyisekisiwa.

Ku Yi Vona Ya Ha Sungula

Buku leyi nge Radiologic Clinics of North America yi ri: “Ku vona khensa ya mavele loko ya ha sungula i nchumu wa nkoka swinene leswaku u kota ku sivela khensa ya mavele.” Mayelana ni leswi ku na tindlela tinharhu letikulu ta ku yi sivela, ku nga ku tikambela mavele hi wexe nkarhi na nkarhi, ku kamberiwa kan’we hi lembe hi dokodela ni ku kamberiwa hi xivona-ndzeni.

Ku tikambela mavele hi wexe ku fanele ku hamba ku endliwa kan’we hi n’hweti, tanihi leswi wansati a faneleke ku xalamukela xin’wana ni xin’wana lexi nga twisisekiki hi ndlela leyi mavele ma langutekaka ha yona kumbe ndlela leyi ma twalaka ha yona loko a ma khoma, tanihi ku tiya ko karhi kumbe buwu. Ku nga khathariseki leswaku u ri vona ri ri ritsongo hi ndlela yihi, u fanele ku vonana ni dokodela wa yena hi xihatla. Loko buwu leri ri hatla ri tshunguriwa, a nga kota ku lawula vumundzuku bya yena ku antswa. Xiviko lexi humaka le Sweden xi komba leswaku loko khensa ya le maveleni leyi nga tluletiki swirho leswin’wana swa miri, yi ri ni mpimo wa 15 wa timilimitara kumbe ehansi ka wolowo ivi yi susiwa hi vuhandzuri, a nga kota ku hanya 12 wa malembe hi xitiyisekiso xa tiphesente ta 94.

Dok. Patricia Kelly u ri: “Loko u nga khomiwi hi khensa eka malembe lama landzelaka ya 12 1/2, a hi kanyingi yi nga tlhelaka yi vuya. . . . Naswona vavasati va nga dyondzisiwa ku kuma khensa ya mavele leyi nga yitsongo eka sentimitara [1/3 inci] hi vukulu hi ku tirhisa tintiho ntsena.”

Ku bumabumeriwa leswaku munhu u fanele ku tshamela ku kamberiwa lembe na lembe hi mutivi wa ta mirhi kumbe dokodela, ngopfu ngopfu loko se wansati a hundze malembe ya 40. Loko ku kumiwa buwu, i swinene ku kuma vonelo ra vumbirhi eka la tirhanaka ni mavele kumbe dokodela.

Vandla ra Khensa ra Tiko le United States ri vula leswaku tlhari lerikulu ro lwisana ni khensa ya le maveleni i ku kamberiwa nkarhi na nkarhi hi xivona-ndzeni. Xivona-ndzeni lexi xi kota ku vona tshumba kumbexana malembe mambirhi ri nga si twala loko u khoma kunene. Endlelo leri ra bumabumeriwa eka vavasati lava hundzeke malembe ya 40. Hambi swi ri tano, Dok. Daniel Kopans wa hi tsundzuxa: “A xi hetisekanga.” A xi swi koti ku vona tikhensa hinkwato ta mavele.

Dok. Wende Logan-Young wa tliliniki ya mavele le New York State u byele Xalamuka! leswaku loko wansati kumbe dokodela wa yena a kuma swin’wana swo huma endleleni kambe xivona-ndzeni xi nga kombi nchumu, hi ntolovelo ka rivariwa hi leswi va swi kumeke ivi va tshemba xivona-ndzeni. U ri lexi i “xihoxo lexikulu lexi hi xi vonaka masiku lawa.” U tsundzuxa vavasati leswaku va nga tshembi xivona-ndzeni hi laha ku heleleke leswaku xi ta vona khensa kambe va fanele va tlhela va tshemba swinene ni ku kamberiwa ka mavele.

Hambi leswi xivona-ndzeni xi kotaka ku vona matshumba, a xi swi koti ku ma vona kahle leswaku a ma na khombo (a ma vangi khensa) kumbe ma ni khombo (ma vanga khensa). Sweswo swi nga endliwa ntsena hi ku kamberiwa ka tisele. Anakanya hi mhaka ya Irene, loyi a nga kamberiwa hi ku tirhisa xivona-ndzeni. Hi ku vona xifaniso xa xivona-ndzeni, dokodela wa yena u vule leswaku u ni buwu kambe a ri vangi vuvabyi emaveleni ivi a ku: “Ndza tiyiseka leswaku a wu na khensa.” Muongori loyi a nga tirhisa xivona-ndzeni a swi n’wi vilerisa, kambe Irene u te: “A ndzi anakanya leswaku loko dokodela a tiyiseka, kumbexana mina a ndzo swi hundzeleta hi ku chava.” Hi ku hatlisa buwu ri sungule ku kula swinene, kutani Irene a ya eka dokodela un’wana. U kamberiwe tisele leti tekiweke kwalaho ivi ku kumiwa leswaku u ni khensa leyikulu swinene, khensa leyi fambaka hi xihatla lexikulu. Leswaku u tiva leswaku tshumba a ri na khombo (tanihi leswi kwalomu ka 8 eka ya 10 ma nga tano) kumbe ri ni khombo, ku fanele ku kamberiwa tisele leti tekiweke kwalaho. Loko buwu ri vonaka, kumbe loko u ri khoma ri ku vilerisa kumbe loko ri ya ri kula, ku fanele ku kamberiwa tisele ta kwalaho.

Vutshunguri

Enkarhini wa sweswi, vuhandzuri, nyawuso, ni vutshunguri bya swidzidzirisi hi byona vutshunguri lebyi tirhaka bya khensa ya le maveleni. Rungula ra mayelana ni muxaka wa tshumba, mpimo wa rona ni khombo ra leswaku ri nga ha hangalaka, leswaku xana ri hangalake ni swimatana swa ngati, ni ku va se u hundze malembe ya ku va en’hwetini swi nga ku pfuna wena ni dokodela wa wena leswaku mi kambisisa muxaka wa vutshunguri.

Vuhandzuri. Hi makume ya malembe ku tirhisiwe ngopfu ku endliwa ka vuhandzuri lebyikulu, laha ku susiwaka mavele xikan’we ni tinyama leti nga kwalaho ni swimatana swa ngati. Kambe emalembeni ya sweswinyana vutshunguri bya ku nga susi mavele lebyi katsaka ku susiwa ka tshumba ni matana ya ngati ntsena, ivi ku hiseleriwa, byi tirhisiwe swinene, naswona byi tirha ku fana ni vuhandzuri lebyiya lebyikulu. Leswi swi pfune vavasati van’wana leswaku va nga vileli loko va kunguhata ku susiwa ka tshumba leritsongo, kambe va nga onhiwi xivumbeko xa vona. Kambe British Journal of Surgery yi vula leswaku vavasati lavatsongo, lava nga ni khensa etindhawini to talanyana eka vele rin’we kumbe lava nga ni matshumba lama tlulaka tisentimitara tinharhu, va le khombyeni lerikulu ra ku tlhela va va ni vuvabyi loko vo endliwa ntsena vutshunguri bya ku nga susi mavele.

Nchumu wa nkoka leswaku u nga ha tlheli u va ni khensa ya mavele yi tsariwe eka Cleveland Clinic Journal of Medicine: “Mpompelo wa ngati wu tlakusa mpimo wa ku tlhela u va ni vuvabyi ni ku hunguta mpimo wa ku pona . . . endzhaku ka vuhandzuri lebyi ku nga susiwiki tinyama to tala exifuveni.” Xiviko xi komba leswaku mpimo wa leswaku u kota ku hanya ntlhanu wa malembe a wu ri hi xitiyisekiso xa tiphesente ta 53 eka ntlawa wa lava va amukeleke mpompelo wa ngati, kasi ntlawa wa lava nga yi amukelangiki a wu ri hi xitiyisekiso xa 93 wa tiphesente.

Ndlela yin’wana yo ku pfuna ku hanya yi vikiwe eka The Lancet, laha Dok. R. A. Badwe a nga te: “Nkarhi wo endla vuhandzuri loko ku kamberiwa ni ndzhendzheleko wa ku va enkarhini wu ni vuyelo lebyikulu lebyi nga humelelaka endzhaku ka nkarhi wo leha eka vavabyi lava nga ni khensa ya mavele lava nga si hundzaka malembe ya ku va enkarhini.” Xiviko xi vule leswaku vavasati lava susiweke matshumba hi nkarhi lowu a va humesa swiaki swa lwasi a va nga vi na vuyelo lebyinene ku fana ni lava va handzuriweke hi minkarhi leyin’wana ya ku va enkarhini—i tiphesente ta 54 ta lava kotaka ku hanya khume ra malembe kasi eka ntlawa wa lavan’wana i tiphesente ta 84. Ku vuriwe leswaku nkarhi lowu nga wunene wa ku endla vuhandzuri eka vavasati lava nga si hundzaka malembe ya ku va enkarhini lava nga ni khensa ya mavele i masiku ya 12 endzhaku ka ku va enkarhini ka vona.

Vutshunguri Bya Ku Hiselela. Vutshunguri bya ku hiselela byi dlaya tisele leti nga ni khensa. Eka vutshunguri bya ku nga susi mavele, timbewu letitsongo leti nga vonakiki ta khensa ti nga ha hupiwa hi mukwana wa dokodela loko a ringeta ku siya mavele. Vutshunguri byo hiselela byi nga herisa masalela wolawo ya tisele. Kambe ku hiselela ku ni khombonyana ra ku vanga tikhensa tin’wana eka vele lerin’wana. Dok. Benedick Fraass u bumabumela leswaku vele lerin’wana ri nga hisiwi ngopfu. Wa hlamusela: “Hi tindlelanyana titsongo swa koteka ku hunguta mpimo lowu vele lerin’wana ri hisiwaka ha wona hi nkarhi wa ku hiseleriwa ko sungula.” U ringanyeta leswaku ku vekiwa xifunengeto lexi nga kwalomu ka 2,5 wa tisentimitara hi ku bumbula ehenhla ka vele lerin’wana.

Vutshunguri Bya Swidzidzirisi. Ku nga khathariseki matshalatshala yo tsuvula khensa ya mavele hi vuhandzuri, tiphesente ta 25 ku ya ka 30 ta vavasati lava ha ku tshunguriwaka khensa ya mavele va nga ha va va ri na yona leyi tluletaka swirho leswin’wana swa miri kambe yi ri yitsongo ngopfu lerova yi nga kombisi swikombiso eku sunguleni. Vutshunguri bya tikhemikhali i vutshunguri lebyi tirhisaka tikhemikhali leswaku ti ringeta ku dlaya tisele leti hlaselaka swirho leswin’wana swa miri.

Vutshunguri bya tikhemikhali a byi tirhi ngopfu hikuva matshumba ya khensa ma ni tisele ta mixaka yo hambana-hambana leti nga herisiwaka hi swidzidzirisi swo karhi ntsena. Tisele toleto leti nga fiki hi vutshunguri ti nga ha vumba matshumba man’wana lama nga chaviki swidzidzirisi. Kambe nkandziyiso wa January 1992 wa The Lancet wu nyikele vumbhoni bya leswaku vutshunguri bya tikhemikhali byi engetela malembe ya khume ya ku hanya eka wansati hi tiphesente ta 5 ku ya ka 10, hi ku ya hi malembe yakwe.

Makhombo man’wana ya vutshunguri bya tikhemikhali ma nga ha katsa ku hlamba timbilu, ku hlanta, ku guvuka misisi, ku huma ngati, ku vavisiwa mbilu, ku kavanyeta mafambiselo ya nsawuto wa miri, vumhika ni leukemia. John Cairns, loko a tsala eka Scientific American, u te: “Leswi swi nga ha vonaka swi ri makhombonyana lama nga nyawuriki eka muvabyi loyi a nga ni khensa leyi kulaka hi ku hatlisa, kambe ma nga va makhombo lamakulu eka wansati la nga ni khensa leyitsongo ya mavele [1/3 wa tiinci (sentimitara yin’we)] naswona ku ri khensa ya mavele leyi tikombaka yi nga kuli. Khombo rakwe ro fa eka ntlhanu wa malembe lama landzelaka ri kwalomu ka 10 wa tiphesente hambi loko a nga ha kumi vutshunguri byin’wana endzhaku ka vuhandzuri.”

Vutshunguri Bya Tihomoni. Vutshunguri lebyi lwisanaka ni estrogen byi hunguta ku kula loku vangiwaka hi swiaki swa lwasi. Leswi swi kumiwa hi ku hunguta mpimo wa swiaki swa lwasi eka vavasati lava nga siki hundzaka malembe ya ku va enkarhini hi ku susa swisakana swa mandza hi vuhandzuri kumbe hi ku tirhisa swidzidzirisi. The Lancet yi vike vavasati va 8 ku ya ka 12 lava hanyeke malembe ya khume eka va 100 lava tshunguriweke hi vuhandzuri byo susa swisakana swa mandza kumbe hi ku tirhisa swidzidzirisi.

Ku kambela hi vukheta ka wansati un’wana ni un’wana la nga ni khensa ya mavele i nchumu wa vutomi hinkwabyo. Ku fanele ku endliwa vukambisisi bya vukheta swinene nkarhi na nkarhi, hikuva loko vutshunguri byo karhi byi tsandzeka ivi vuvabyi byi pfuka, vutshunguri bya muxaka wun’wana byi nga va ni matlhari lama tirhaka.

Vutshunguri byin’wana bya khensa bya muxaka wun’wana byi katsa vuvabyi lebyi vitaniwaka ku hohloka ka miri. Magazini lowu nge Cancer Research wu hlamusela leswaku mbirhi-xa-nharhu xa tikhensa hinkwato leti dlayaka ti vangiwa hi ku hohloka ka miri, xiga lexi tirhisiwaka ku hlamusela ku hlakala ka misiha ni tinyama tin’wana. Dok. Joseph Gold, wa Vandla ro Kambisisa Khensa ra le Syracuse le United States u byele Xalamuka!: “Ha tshemba leswaku tshumba ri nga ka ri nga tikuleli hi roxe ri tata miri handle ka loko swindledyana swa tikhemikhali ta miri swi pfulekile lerova ku va ni ku hohloka ka miri.” Nkambisiso wun’wana wa le tliniki, wa ku tirhisa xidzidzirisi lexi nga riki na khombo xa hydrazine sulfate, wu kombise leswaku swin’wana swa swindledyana leswi swi nga siveka. Yi kote ku yimisiwa yi nga ha yi emahlweni loko se yi ri hi mpimo lowukulu eka 50 wa tiphesente ta vavabyi lava nga ni khensa ya mavele.

Swikhomela-ndhawu swin’wana leswi tiviwaka tanihi mirhi leyi vadokodela va nga yi tekeriki enhlokweni, vavasati van’wana va swi tshembile tanihi vutshunguri lebyi sivelaka vuhandzuri kumbe lebyi nga riki na khombo bya khensa ya mavele. Vutshunguri bya hambana, byin’wana i bya swakudya ni mirhi leyi ceriwaka, tanihi vutshunguri bya Hoxsey. Kambe minkambisiso leyi kandziyisiweke leyi pfunaka munhu leswaku a tivonela ku tirha ka vutshunguri byolebyo a yi talanga.

Hambi leswi xihloko lexi xi endleriweke ku komba tindlela to kota ku pona, a hi endlelo ra Xalamuka! ra ku tsongahata vutshunguri byo karhi. Hi khutaza hinkwenu leswaku mi langutisisa hi vukhetha tindhawu to hambana-hambana ta ku tshunguriwa ka vuvabyi lebyi.—Swivuriso 14:15.

Ntshikilelo Ni Khensa Ya Mavele

Eka magazini lowu nge Acta neurologica, Dok. H. Baltrusch u hlamusela leswaku ntshikilelo lowukulu kumbe lowu hambetaka wu nga hunguta matimba ya miri ya fambiselo ra nsawuto eka matshumba. Vavasati lava va nga ni ntshikilelo, lava nga ni gome, kumbe lava nga riki na nseketelo hi tlhelo ra mintlhaveko va nga ha kavanyeteka fambiselo ra miri ra nsawuto hi kwalomu ka tiphesente ta 50.

Xisweswo, Dok. Basil Stoll loko a tsala eka Mind and Cancer Prognosis, u kandziyise leswi: “Matshalatshala hinkwawo ma fanele ma endleriwa ku hunguta ntshikilelo lowu nga kona wa miri ni mianakanyo eka lava nga ni khensa hi nkarhi wa vutshunguri kumbe endzhaku ka byona.”

Xana u nga anakanya hi misava laha khensa ya mavele yi nga ta va yi nga ha ri kona, entiyisweni ku nga ha ri na vuvabyi hi laha ku heleleke? Lexi i xitshembiso lexi endliweke hi Xikwembu xa ku chavelela hinkwako, Yehovha. Esaya 33:24 yi vulavula hi nkarhi lowu ku nga ta va ku nga ri na munhu laha misaveni la nga ta kala a ku wa vabya. Ntshembo wolowo wu ta vonakala ku nga ri khale loko Mfumo wa Xikwembu hi N’wana wa xona, Kreste Yesu, wu fuma misava hinkwayo wu susa vuvabyi, mahlomulo ni rifu! Ha yini u nga hlayi hi xitshembiso lexi xo tsakisa eka Nhlavutelo 21:3 ku ya ka 5? Vana ni xivindzi xa ku langutana ni vumundzuku hi nseketelo lowu chavelelaka hakunene.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]

Hambi leswi ku nga riki na swakudya leswi nga tshungulaka khensa, ku dya swakudya swo karhi ni ku hunguta swo karhi swi nga va tindlela ta ku sivela vuvabyi. ‘Ku dya swakudya leswinene, swi nga hunguta khombo ra wena ra ku va ni khensa hi tiphesente ta makume ntlhanu,’ ku vule Dok. Leonard Cohen

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 8]

“Ndlela yo vona khensa ya mavele hi ku hatlisa yi tshama yi ri nchumu wa nkoka swinene leswaku u kavanyeta khensa ya le maveleni,” ku vule buku leyi nge “Radiologic Clinics of North America.” Emhakeni leyi tindlela tinharhu ta nkoka hi leti: ku tikambela mavele hi wexe nkarhi na nkarhi, ku kamberiwa kan’we hi lembe hi dokodela, ni ku kamberiwa hi xivona-ndzeni

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

Ku Tikambela—Nkambisiso Wa N’hweti Na N’hweti

KU TIKAMBELA mavele swi fanele swi endliwa mune kumbe nkombo wa masiku endzhaku ka ku va enkarhini. Vavasati lava hundzeke eka malembe ya ku va enkarhini na vona va fanele ku ma kambela n’hweti yin’wana ni yin’wana hi siku leri fanaka.

Swikombiso Leswi U Nga Swi Kambaka N’hweti Yin’wana Ni Yin’wana Hi Siku Leri Fanaka

• Buwu ra mpimo wun’wana ni wun’wana (leritsongo kumbe lerikulu) kumbe ku tiya ko karhi emaveleni.

• Ku khwanyana, ku poveka kumbe ku hundzuka ka muhlovo wa nhlonge emaveleni.

• Ku finyela kumbe ku tlhelela endzhaku ka nhlungu.

• Swirhumbarhumbana kumbe mahakatimba enhlungwini kumbe ku huma ka matinyana yo karhi.

• Tinyenya letikulu emakheheleni.

• Ku hundzuka ka mavala kumbe swivati leswi nga ha vaka swi ri emaveleni.

• Ku hundzuka ko karhi ka mavele loku nga riki ka ntumbuluko.

Ku Tikambela

Loko u yimile, tlakusa voko ra ximatsi. Tirhisa voko ra xinene ivi u sungula etlhelweni ra vele, u tshikilela tintiho u ti rhendzelekisa switsongotsongo, u ri karhi u famba hakatsongotsongo u rhendzeleka hi vele u ya enhlungwini. Kambela ni le xikarhi ka khehele ni mavele.

Pavalala u veka xiseketelo ehansi ka katla ra ximatsi, ivi u veka voko ehenhla ka nhloko. Endla fambelo leri fanaka ra swirhendzevutana hi laha swi hlamuseriweke laha henhla. Tlhelela etlhelweni ra xinene.

Kama nhlungu hi vurhon’wana leswaku u vona loko ku ri na swin’wana leswi humaka. Endla tano ni le ka vele lera xinene.