Khensa Ya Vele—Leswi U Nga Swi Langutelaka Ni Ndlela Yo Langutana Na Yona

A KU nga ri na nchumu lexi kombisaka leswaku Conchita wa vabya.a A a ri ni malembe ya 40, a a ri ni rihanyo lerinene naswona endyangwini wa ka vona a ku na munhu la tshameke a khomiwa hi vuvabyi bya khensa ya vele. X-rheyi leyi a a endliwa yona nkarhi na nkarhi eveleni a yi kombisanga nchumu lowu hoxeke. Kambe siku rin’wana loko a ri eku hlambeni u kambele vele rakwe hiloko a khoma ndhawu yin’wana leyi a yi ri ni bundzu. Ku kumeke leswaku nchumu wolowo i khensa. Conchita ni nuna wakwe a va nga tivi ta vona loko dokodela a va hlamusela leswi va faneleke va swi endla.

Eminkarhini leyi nga hundza, dokodela a a ta byela wansati la nga ni khensa ya vele leswaku nchumu lowu nga n’wi pfunaka i ku va a tsemiwa vele, a susiwa swibudzwana leswi nga ni mati eveleni ni le ka misiha leyi nga exifuveni. Hakanyingi vutshunguri bya khensa byo tirhisa tikhemikhali ni bya radiation swi endla leswaku munhu a ya a twa ku vava. Swa twisiseka leswi vanhu vo tala va chavaka ngopfu vutshunguri bya kona ku tlula vuvabyi hi byoxe.

Ku endla vutshunguri bya khensa ya vele leyi dlayaka ni ku papalata switlhavi leswi vangiwaka hi vutshunguri bya kona a swi olovi. Ku fana na Conchita, namuntlha ku ni vutshunguri byo tala lebyi vavabyi lava nga ni khensa va nga hlawulaka ku tshunguriwa ha byona.b Vanhu lava dyondzelaka swa vutshunguri ni swiviko leswi humaka eka vanhu lava tivaka swa vutshunguri swi nyika vanhu ntshembo wa leswaku vutshunguri lebyintshwa, swilo leswi tirhisiwaka ku kambela loko munhu a ri ni khensa ni mirhi leyi tirhisiwaka swi ta hetelela swi swi kotile ku byi tshungula.

Hambileswi ku nga endliwa nhluvuko lowukulu eka swa vutshunguri, khensa ya vele hi yona leyi dlayaka vavasati vo tala.c Matiko lama hluvukeke ya le Amerika N’walungu ni le Yuropa Vupela-dyambu ma ni nhlayo leyikulu ya vanhu lava dlayiwaka hi vuvabyi lebyi, kambe sweswi nhlayo ya vona ya tlakuka eAsia ni le Afrika, ku nga matiko lawa eku sunguleni a ma ri ni nhlayo leyitsongo. Ku tlula kwalaho, eAsia ni le Afrika ku ni vanhu vo tala lava dlayiwaka hi vuvabyi lebyi. Ha yini? Dokodela un’wana wa le Afrika u te: “Vanhu a va hatli va swi vona leswaku va khomiwe hi vuvabyi bya khensa.”

Makhombo ya kona ma ya ni hileswaku munhu u ni malembe mangani. Kwalomu ka 80 wa tiphesente ta vavasati lava nga ni vuvabyi lebyi hi lava nga ehenhla ka malembe ya 50. Lexi tsakisaka hileswaku khensa ya vele ya tshunguleka. Vavasati lava endlaka 97 wa tiphesente lava vuvabyi lebyi byi voniweke bya ha ku va khoma va va va ha hanya endzhaku ka malembe ya ntlhanu. Conchita wa ha ku hlanganisa malembe ya ntlhanu a ri ni vuvabyi lebyi.

Swikombiso Swa Khensa Ya Vele

Hilaha a swi ri hakona eka Conchita, minkarhi yo tala khensa ya vele yi vonaka hi ku va munhu a huma bundzu leri nga twisisekiki. Kwalomu ka 80 wa tiphesente ta mabundzu wolawo ma ni swilo leswi vuriwaka ti-cyst.

Khensa ya vele yi va kona hikwalaho ka sele leyi avanaka hi ndlela leyi nga tolovelekangiki kutani yi vumba tshumba. Khensa yi sungula ku hangalaka loko tisele ta yona ti hlangana ni tin’wana. Matshumba man’wana ma kula hi ku hatlisa; man’wana ma nga ha teka kwalomu ka malembe ya khume ma nga si vonaka.

Loko dokodela a kambela Conchita khensa, u tirhise neleta leyitsongo leswaku a humesa tisele ti nga ri tingani ebundzwini. Tisele teto ti kombise leswaku u ni khensa. U endliwe vuhandzuri leswaku ku susiwa bundzu ni tisele leti nga eveleni leri nga ni khensa naswona va tlhele va n’wi kambela ku tiva leswaku yi le ka xiyimo xihi ni ndlela leyi yi hangalakeke ha yona.

Endzhaku ka loko vavabyi vo tala va endliwe vuhandzuri va nyikiwa mirhi yin’wana leyi va pfunaka leswaku va hola kumbe leyi endlaka leswaku khensa yi nga hangalaki ni miri. Tisele ta khensa ti nga suka eka bundzu ti hangalaka ni ngati ti tlhela ti andza. Lexi endlaka leswaku khensa yi dlaya hileswi yi hangalakelaka eka swirho swa nkoka swa miri ni tisele naswona swirho sweswo swi katsa byongo, xivindzi, mongo wa rhambu kumbe mahahu.

Conchita u endliwe vutshunguri bya radiation ni vutshunguri bya khensa byo tirhisa tikhemikhali leswaku byi dlaya tisele ta khensa leti nga eveleni ni le mirini hinkwawo. Leswi khensa ya yena a yi nghene ni le ka tihomoni, u endliwe vutshunguri bya tihomoni leswaku yi nga hangalaki.

Vatshunguri va khensa ya vele va tshungula vavabyi hi ku ya hi malembe ya vona, rihanyo, ku tiva van’wana lava nga na yona endyangwini ni xiyimo xa khensa ya muvabyi. Hi xikombiso, emhakeni ya wansati la vuriwaka Arlette, loko a kamberiwa yi hatle yi kumeka yi nga si hangalakela eka nhlungu. Kutani u endliwe vuhandzuri leswaku ku tsemiwa bundzu ematshan’wini ya ku tsemiwa vele hinkwaro. Loko Alice a nga si endliwa vuhandzuri, u endliwe vutshunguri bya khensa byo tirhisa tikhemikhali leswaku va vohlisa bundzu ra yena. Loko Janice a endliwa vuhandzuri, ku humesiwe tshumba ni sele leyi nga ni khensa. Mabundzu lawa a ma nga ri na khensa a ma susiwanga. Sweswo swi endle leswaku Janice a nga vi ekhombyeni ro khomiwa hi lymphedema, ku nga ku pfimba ka voko loku nga endlekaka loko ku susiwe mabundzu yo tala.

Swi tele leswi tiviwaka hi khensa ya vele kambe vanhu va ha tivutisa leswaku, I yini lexi vangaka khensa ya vele naswona yi sungula njhani?

I Yini Lexi Vangaka Khensa Ya Vele?

A xi tiviwi lexi vangaka khensa ya vele. Vaxopaxopi va vula leswaku ku endliwa vulavisisi byo tala malunghana ni vutshunguri bya yona naswona vutshunguri byebyo bya durha ku tlula ku tiva leswi yi vangaka ni ku yi papalata. Hikwalaho, van’wasayense va kume swilo leswi va ehleketaka leswaku hi swona swi vangaka khensa ya vele. Van’wana va vula leswaku yi vangiwa hi swilo swo karhi leswi rharhanganeke leswi sungulaka hi xiaki xa xitekela lexi nga riki xinene lexi endlaka leswaku tisele ti nga tirhi kahle—ti avana hi xihatla, ti hlasela tisele tin’wana naswona ti hlasela swirho swin’wana swa nkoka swa miri hakatsongo-tsongo.

Xana swiaki swa switekela leswi nga riki swinene swi huma kwihi? Vavasati va velekiwa va ri na kwalomu ka ntlhanu ku ya eka khume wa tiphesente ta swiaki swa switekela leswi endlaka leswaku va khomiwa hi khensa ya vele. Kambe swi tikomba onge swiaki swa switekela leswi hanyeke kahle swi onhiwa hi swilo swin’wana naswona ku vuriwa leswaku radiation ni tikhemikhali i swin’wana swa swona. Kumbexana mindzavisiso leyi nga ta endliwa enkarhini lowu taka yi nga swi tiyisekisa leswaku mhaka leyi i ntiyiso.

Nchumu wun’wana lowu ehleketeleriwaka i homoni leyi vuriwaka estrogen, leyi swi tikombaka onge na yona yi vanga khensa ya vele. Kambe wansati a nga va ekhombyeni swinene loko a hatla a sungula ku ya enkarhini, loko a hlwela ku tshika ku ya enkarhini, loko a hlwela ku veleka eka khwiri ra yena ro sungula kumbe loko a ri mhika niloko a tshame a tirhisa vutshunguri lebyi khumbaka tihomoni. Leswi tisele leti hlayisaka mafurha ti nga vangaka homoni leyi vuriwaka estrogen, ku nyuhela swi nga ha va ni khombo eka wansati la nga tshika ku ya enkarhini loyi xirho xa yena xa vusati lexi endlaka matandza xi nga ha humesiki tihomoni. Makhombo man’wana ma katsa ku va ni tihomoni to tala leti vuriwaka insulin ni ku va ni tihomoni letitsongo ta vurhongo ku nga xiyimo lexi hakanyingi xi va ka kona eka vanhu lava tirhaka nivusiku.

Swi tikomba onge ku nga ri khale ku ta va ni mirhi leyi tshungulaka khensa ya vele hi ku hatlisa. Valavisisi va le ku endleni ka mirhi leyi nga ta pfanganisiwa ni fambiselo ra munhu ra nsawutiso ni tiphilisi leti nga ta dlaya ku hangalaka ka khensa. Kambe sweswi vanhu lava tirhisaka thekinoloji ya manguva lawa leyi hluvukeke va fanele va khutaza madokodela leswaku ma tirhisa ngopfu radiation tanihi leswi yi pfunaka swinene.

Van’wasayense va kambisisa swiyenge swin’wana swa khensa swo tanihi ku hangalaka ka yona, ku lwa ni tisele ta khensa, ku lwisana ni swikombiso swa kona ni ku kuma vutshunguri bya tshumba rin’wana ni rin’wana.

Nilokoswiritano, eka misava leyi hi hanyaka eka yona vuvabyi a byi nge kali byi herisiwa naswona vanhu va ta ya emahlweni va fa. (Varhoma 5:12) Muvumbi wa hina hi yena ntsena a nga ta cinca xiyimo lexi nga kona namuntlha. Xana u ta xi cinca hakunene? Bibele yi vula leswaku u ta endla tano! Yi ri: Nkarhi wu ta fika naswona “ku hava munhu la tshamaka kona la nga ta ku: ‘Ndza vabya.’”d (Esaya 33:24) Hakunene wolowo ku ta va nkarhi wo tsakisa!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka matluka 24, 25]

SWIKOMBISO LESWI U NGA VONAKA HA SWONA LOKO U RI NI KHENSA YA VELE

Ku hatla u swi xiya leswaku u ni khensa ya vele i swa nkoka, kambe swidyondzi swin’wana swi vula leswaku ku kamberiwa ka khensa ya vele eka vanhwanyana swi nga endleka swi nga pfuni naswona swi nga ha endla leswaku va tshunguriwa kumbe va karhateka swi nga fanelanga. Hambiswiritano, vanhu lava nga ni vutshila etimhakeni ta khensa va khutaza vavasati leswaku va xiya ku cinca loku nga ha vaka kona emaveleni ya vona niloko ku ri ni mabudzu. Hi leswi swikombiso swin’wana leswi u nga vonaka ha swona loko u ri ni khensa ya vele:

● U nga ha vona bundzu kumbe ku pfimba ekeheleni kumbe eveleni

● Loko ku huma swilo swo karhi enhlungwini handle ka mafi

● Ku cinca ko karhi ka muvala enhlongeni

● Loko nhlungu yi nghene endzeni

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

LOKO U RI NI KHENSA YA VELE

● Langutela ku heta lembe kumbe ku tlula u ri karhi u nwa mirhi ni ku va u hlakarhela.

● Loko swi koteka, hlawula madokodela lama xiximaka ndlela leyi u lavaka ku tshunguriwa ha yona ni leswi u swi pfumelaka.

● Twanana ni swirho swa ndyangu leswaku i vamani lava mi nga ta va byela hi vuvabyi bya wena. Leswi swi ta endla leswaku vanghana va wena va ku komba ndlela leyi va ku rhandzaka ha yona, va khongela na wena ni ku ku khongelela.—1 Yohane 3:18.

● Ku hlaya Bibele, ku khongela ni ku anakanyisisa hi swilo leswinene swi ta ku pfuna leswaku u langutana ni ntshikilelo.—Varhoma 15:4; Vafilipiya 4:6, 7.

● Vulavula ni vanhu lava nga tshama va va ni khensa ya vele lava nga ta ku khutaza.—2 Vakorinto 1:7.

● Ringeta ku langutana ni swiphiqo swa namuntlha, ku nga ri swa mundzuku. Yesu u te: “Mi nga tshuki mi vilela hi siku leri tlhandlamaka, hikuva siku leri tlhandlamaka ri ta va ni mivilelo ya rona.”—Matewu 6:34.

● U nga tirhi ku tlula mpimo. U fanele u kuma nkarhi lowu eneleke wo wisa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

KU VULAVURISANA NI DOKODELA WA WENA

● Tiva swo karhi malunghana ni matshungulelo ya khensa ya vele.

● Loko u nga si vonana ni dokodela wa wena, tsala swivutiso leswi u nga ta n’wi vutisa swona, kutani u kombela munghana wa wena wa vukati kumbe munhu un’wana leswaku a famba na wena a ta ku pfuna ku tsala leswi dokodela a nga ta swi vula.

● Loko dokodela a vula swin’wana leswi u nga swi twisisiki, n’wi kombele leswaku a ku hlamusela swona hi vuenti.

● Vutisa dokodela wa wena leswaku u tshungule vavabyi vangani lava nga ni khensa yo fana ni leyi u nga na yona.

● Loko swi koteka, vutisa dokodela un’wana malunghana ni khensa leyi u nga na yona.

● Loko madokodela ya kona ma nga vuli swilo leswi fanaka, kumisisa leswaku hi wihi loyi a nga ni ntokoto wo tshungula khensa leyi u nga na yona. Kombela madokodela wolawo hinkwawo leswaku ma bula hi xiyimo xa wena.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 27]

KU LANGUTANA NI VUYELO BYA KU TSHUNGURIWA KA KHENSA YA VELE

Vuyelo bya ku tshunguriwa ka muxaka wun’wana wa khensa byi nga ha katsa ku hlanta, ku tsuvuka misisi, ku tshamela ku karhala, switlhavi, ku fa ka swirho swin’wana swa miri ni ku cinca ka nhlonge. Magoza lama landzelaka ma nga ku pfuna ku hunguta switlhavi swoleswo:

● Dyana swakudya leswi nga ni rihanyo leswaku fambiselo ra wena ra nsawutiso ri tirha kahle.

● Tshama u ri karhi u swi tiva leswaku u ni matimba yo tanihi kwihi naswona u swi tiva leswaku hi swihi swakudya leswi nga ku khomiki kahle.

● Ringeta swilo swo tanihi mirhi, ku tlhaveriwa swineletana emirini (acupuncture) kumbe ku masajiwa ku vona loko swi ku pfuna leswaku u nga hlanti niloko swi ku hungutela switlhavi.

● Endla vutiolori leswaku u ta engetela matimba, lawula miri wa wena ni ku antswisa nsawutiso wa miri.e

● Tinyike nkarhi wo etlela kambe tsundzuka leswaku ku heta nkarhi wo leha u etlele swi nga ku vangela matshimbi.

● Tiyiseka leswaku nhlonge ya wena a yi omi. Ambala swiambalo leswi nga ku manyiki. Hlamba hi mati yo kufumela.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

LOKO MUNHU LOYI U N’WI RHANDZAKA A RI NI KHENSA

U nga n’wi seketela njhani munhu loyi u n’wi rhandzaka la nga ni khensa? Tirhisa nawu wa Bibele lowu nge: “Tsakani ni vanhu lava tsakaka; mi rila ni vanhu lava rilaka.” (Varhoma 12:15) Kombisa rirhandzu ra wena ni ndlela leyi u khathalaka ha yona hi ku n’wi bela riqingho, u n’wi tsalela mapapila, u n’wi rhumela makhadi, u n’wi tsalela ti-e-mail ni hi ku n’wi endzela. Khongela na yena naswona u hlaya na yena Matsalwa lama chavelelaka eBibeleni. Beryl, loyi nuna wakwe a endzelaka mavandlha ya Timbhoni ta Yehovha u ri: “U nga vulavuli hi vanhu lava dlayeke hi khensa, kambe vulavula hi lava ha hanyaka.” Janice, loyi na yena a tshameke a va ni khensa u ri: “N’wi angarhe. Loko a lava ku vulavula hi vuvabyi byakwe u ta vulavula.” Vavanuna lava tekeke va fanele va tshama va ri karhi va tiyisekisa vasati va vona hi ndlela leyi va va rhandzaka ha yona.

Geoff u ri: “Nkarhi na nkarhi a hi tshama hi ri ni siku leri a hi nga vulavuli hi khensa. Nsati wa mina a a nga lavi leswaku hi tshamela ku anakanya hi vuvabyi byakwe ntsena. Kutani hi tibyele leswaku minkarhi yin’wana hi ta heta siku hinkwaro hi nga vulavuli hi khensa. Ku ri na sweswo, a hi anakanya hi swilo swin’wana swa nkoka evuton’wini bya hina. A swi fana ni loko ku nga ri na loyi a vabyaka.”

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

NDLELA LEYI VAVASATI VAN’WANA VA KHUMBEKEKE HA YONA

Loko Va Kuma Leswaku Va Ni Vuvabyi Lebyi

Sharon: Vutomi bya mina byi cince hi ku copeta ka tihlo. Ndzi te: “Se ndzi file.”

Loko Se Swi Tike Ngopfu

Sandra: Ndlela leyi a ndzi anakanya hi vuvabyi lebyi ha yona yi tlula vutshunguri lebyi ndzi byi kumeke.

Margaret: Endzhaku ko tshunguriwa ravumbirhi u tibyela leswi: “Se ndzi swi twile.” Kambe a ku na ndlela yin’wana.

Eka Vanghana

Arlette: Hi byele vanghana va hina leswaku va hi khongerisa.

Jenny: Nchumu wun’wana ni wun’wana lowu va wu endlaka wa vonaka.

Eka Vavanuna Lava Khathalaka

Barbara: Ndzi tsemete misisi ya mina yi nga si tsuvuka. Colin u te: “Nhloko ya wena yi sasekile.” Sweswo swi ndzi hlekisile.

Sandra: Hi tilangute exivonini havumbirhi bya hina. Loko ndzi languta xikandza xa Joe, a ndzi swi vona leswaku wa ha ndzi rhandza naswona u ta ndzi seketela.

Sasha: Karl a a byela vanhu van’wana a ku, “Hi ni khensa.”

Jenny: Ndlela leyi Geoff a a ndzi rhandza ha yona ni vumoya byakwe a swi cincanga.

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Tisele ta khensa ti andzisa tisele leti tolovelekeke ti tlhela ti hlasela tisele tin’wana

[Dayagramu]

Phayiphi leyi humesaka mafi leyi nga ni tisele leti tolovelekeke

Tisele ta khensa loko ti nga si hangalaka

Tisele ta khensa loko ti hangalakile

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Xiphemu xa nkoka eka vutshunguri bya khensa i rirhandzu leri muvabyi a kombisiwaka rona hi ndyangu ni vanghana