Leswi Vavasati Va Faneleke Ku Swi Tiva Hi Khensa Ya Mavele

NHLAYO ya lava nga ni khensa ya mavele yi ya yi andza etikweni-nkulu rin’wana ni rin’wana. Hi ku ya hi mindzinganyeto yin’wana, hi lembe ra 2000, ku ta tshunguriwa kwalomu ka miliyoni ya lava va nga ta va va ri na khensa lembe rin’wana ni rin’wana emisaveni hinkwayo.

Xana ku ni vavasati lava sirhelelekeke leswaku va nge khomiwi hi vuvabyi lebyi? Xana ku na lexi nga endliwaka ku byi sivela? Naswona xana i nchavelelo ni nseketelo wa muxaka muni lowu lava va lwisanaka ni nala loyi va faneleke ku wu kuma?

Khensa yo tala ya nhlonge yi vangiwa hi miseve ya dyambu. Khensa yo tala ya mahahu yi vangiwa hi ku dzaha. Kambe a ku na xivangelo lexi boxiweke hi tlhelo ra khensa ya mavele.

Hambi swi ri tano, hi ku ya hi nkambisiso wa sweswinyana, swivangelo swa ku tekela eka vatswari, mbango ni swa tihomoni, swi nga hoxa xandla eka khensa ya mavele. Vavasati lava nga eka swiyimo leswi va nga ha va ekhombyeni swinene.

Matimu Ya Ndyangu

Wansati loyi xirho xa ndyangu wa ka vona xi nga ni khensa ya mavele, tanihi manana, makwavo wa xisati, kumbe hambi ku ri vamakwavo va manana kumbe kokwana wa xisati, a nga ha khomiwa hi yona hi ku olova. Loko ku ri ni vo hlayanyana va vona lava nga ni vuvabyi lebyi, na yena u le khombyeni swinene.

Dok. Patricia Kelly, mutivi wa swa xitekela le United States, u byele Xalamuka! leswaku hambi leswi swivangelo swa ku tekelela swi katsekaka, swi nga ha hoxa xandla hi 5 ku ya ka 10 wa tiphesente ntsena eka khensa ya mavele. Wa hlamusela: “Hi anakanya leswaku vanhu vo karhi lava nga ni khensa ya le maveleni a va yi kumanga hikwalaho ka swivangelo swa ku tekelela eka vatswari leswi fambisanaka ni mbango.” Swirho swa ndyangu leswi nga tekelela swilo leswi fanaka hakanyingi swi hanya embangwini wun’we.

Swivangelo Swa Mbango

“Entiyisweni ku ni swivangelo leswi twisisekaka ngopfu swa mbango, leswi katsekaka” loko ku lwisaniwa ni vuvabyi lebyi, ku vula Devra Davis, mudyondzi la vulavulaka eka magazini wa Science. Tanihi leswi mavele ya vavasati ku nga yin’wana ya tindhawu ta munhu leti chavaka dyambu, vavasati lava hisiwaka hi dyambu va nga ha va ekhombyeni lerikulu ro va ni khensa ya mavele. Ku fana ni lava tirhaka hi tikhemikhali leti nga ni chefu.

Nchumu wun’wana lowu katsekaka eka mbango i swakudya. Van’wana va vula leswaku khensa ya mavele i vuvabyi lebyi vangiwaka hi ku pfumala tivhithamini ivi va ku i ku kayivela ka vhithamini D. Vhithamini leyi yi pfuna miri leswaku wu tswonga khalisiyamu, leyi yi pfunaka ku sivela khensa.

Minkambisiso yin’wana yi vula leswaku mafurha lama nga eswakudyeni, a hi wona ma yi vangaka kambe mo hoxa xandla ntsena. Magazini lowu nge FDA Consumer wu vule leswaku lava dlayiwaka hi khensa ya mavele va tele ematikweni yo kota United States, laha ku dyiwaka ngopfu mafurha ni tiphroteyini ta swiharhi. Wu hlamusele wu ku: “Khale vavasati va Majapani a va nga ri ekhombyeni swinene ra ku khomiwa hi khensa ya le maveleni, kambe khombo ra kona ri tlakuke hi xihatla, ri fambisana ni ku dya swilo swa le ‘Vupela-dyambu’; hi leswaku va tshika swakudya leswi nga ni mafurha lama ringaneleke va dya leswi taleriweke hi mafurha.”

Nkambisiso wa sweswinyana wu ringanyete leswaku nhlayo leyikulu ya tikhaloria leti dyiwaka eka swakudya leswi nga ni mafurha yo tala yi nga vanga khombo lerikulu. Science News yi te: “Khalori yin’wana ni yin’wana yo tala yi tlakusa khombo ra ku va ni khensa ya mavele, naswona tikhalori tin’wana ni tin’wana leti humaka eka mafurha, loko ti tele ti va ni khombo ra kwalomu ka 67 wa tiphesente ku tlula tikhalori leti kumiwaka kun’wana.” Tikhalori to tala ti nga engetela tikhilogiramu leti nga lavekiki, nakambe ku anakanyiwa leswaku vavasati lava nga nyuhela swinene va le khombyeni ro va ni khensa ya mavele hi makhamba manharhu, ngopfu-ngopfu vavasati lava nga hundza malembe ya ku va enkarhini. Mafurha ya miri ma humesa estrogen, homoni ya vavasati leyi nga endlaka leswi nga fanelangiki eka tinyama ta le maveleni, leswi nga vangaka khensa.

Matimu Ya Munhu Ha Un’we Ni Tihomoni

Emaveleni ya wansati ku ni tshamiselo ra tihomoni leti fuweke leri cincaka matirhelo emaveleni ya yena vutomi bya yena hinkwabyo. Dok. Paul Crea, dokodela la tirhanaka ni matshumba, u tsale eka Australian Dr Weekly a ku: “Hambi swi ri tano, eka vavasati van’wana, ku tirhisiwa ngopfu ka tinyama ta mavele hi ku olova, hi tihomoni . . . swi vanga ndzandzelelano wa ku hundzuka-hundzuka ka tisele leswi eku heteleleni swi vaka ni khombo [swi vanga khensa].” Hikwalaho ka leswi, ku anakanyiwa leswaku vavasati lava nga hatlisa va sungula ku va enkarhini va ri ni malembe ya 12 kumbe lava nga hlwela ku heta ku va enkarhini, ku fikela loko va ri emalembeni ya va-50 va le khombyeni lerikulu.

Leswaku estrogen leyi engetelekeke leyi kumiwaka eka ERT (estrogen replacement therapy) na yona yi nga vanga khensa ya mavele ku ve mhaka leyi ka ha kanetaniweke swinene ha yona. Hambi leswi minkambisiso yin’wana yi vulaka leswaku ERT a yi na khombo, minkambisiso yin’wana yi kombisa leswaku khombo ri nga va kona endzhaku ka nkarhi wo leha eka lava nyikiweke yona. Loko yi xiya minkambisiso leyi pfuxetiweke, British Medical Bulletin ya 1992 yi vule leswaku ku ni khombo leri nga kona ra leswaku “oestrogen leyi nga siveliki mbeleko yi vanga khomo lerikulu ra khensa ya le maveleni hi 30-50%” endzhaku ko yi tirhisa nkarhi wo leha.

Swiviko swa ku fambisana ka swisivela-mbeleko leswi nwiwaka ni khensa ya mavele swi kombisa khombo ritsongo swinene. Hambi swi ri tano, ku ni ntlawanyana wa vavasati lava va nga ekhombyeni swinene. Vavasati lavatsongo, vavasati lava nga si tshamaka va kuma vana, ni vavasati lava nga tirhisa tiphilisi to sivela mbeleko nkarhi wo leha va nga ha va ekhombyeni ra khensa ya mavele hi 20 wa tiphesente.

Hambi swi ri tano, vavasati vanharhu eka mune lava nga ni khensa ya le maveleni va nge boxi nchumu hi ku kongoma lexi va vangeleke vuvabyi lebyi. Xisweswo ku tlakuka xivutiso, Xana ku na vavasati vo karhi lava nga titwaka va sirhelelekile eka khensa ya mavele? FDA Consumer ya vika: “Hi ku ya hi langutelo ra mutivi wa ta mirhi, vavasati hinkwavo va fanele ku langutiwa tanihi lava nga ekhombyeni ro khomiwa hi khensa ya le maveleni.”

Xisweswo, vavasati, ngopfu-ngopfu lava kuleke a va sirhelelekanga evuvabyini lebyi. Dok. Kelly u vule leswaku hambi leswi ku nga ni swivangelo swo hambana-hambana swa khensa ya mavele, ‘ndzi anakanya leswaku swin’wana swa swona swi vangiwa ntsena hi ku dyuhala, ni ku hambana ka tisele hi ndlela leyi hoxeke.’

Xivangelo Xa Ku Hlaseleka

Ku kambisisa xivumbeko xa mavele ya vavasati swi nyikela xivangelo lexi endlaka leswaku khensa yi va hlasela hi ku olova. Endzeni ka wona ku ni tiphayiphi, swindledyana swo lala, leswi fambisaka mafi ya suka eswinkwamanini swa mafi ya ya etinhlungwini. Emarhangwini ya swindledyana leswi ku na tisele leti hambetaka ti hambana ti hundzuka-hundzuka nkarhi na nkarhi loko ku fika nkarhi wa wansati wa tinh’weti, ti n’wi endla a lunghekela ku tika, ni ku humesa mafi leswaku a ta wundla n’wana wakwe. Khensa yo tala ya mavele yi sungula kona laha tiphayiphini leti.

Ebukwini leyi nge Alternatives: New Developments in the War on Breast Cancer, mukambisisi Rose Kushner wa hlamusela: “Fambiselo rin’wana ni rin’wana leri tshamelaka ku kavanyetiwa hi nchumu wun’we kumbe wun’wana—hambi loko ri helerile hi ntumbuluko . . . —ri le khombyeni ra ku nga tirhi kahle.” U ya emahlweni a ku: “Tisele ta le maveleni leti tirhisiwaka ku tlula mpimo minkarhi hinkwayo ti tshama ti mumeriwe hi tihomoni leti ti lerisaka leswaku, ‘Tshika sweswo. Sungula ku endla leswi.’ A swi hlamarisi leswi tisele to tala letitsongo ti sungulaka ku hangalaka-hangalaka.”

Khensa ya mavele yi sungula loko tisele ti hambana-hambana hi ndlela leyi hoxeke, ti nga ha swi koti ku landzelela fambiselo ra tona ro kula, ivi ti sungula ku andza. Tisele to tano ti ya emahlweni ti andza ti nga yimi naswona hi ku famba ka nkarhi ti tala ngopfu ku tlula tinyama leti hanyeke kahle leti nga kwalaho, ivi xirho lexi hanyeke kahle xi khomiwa hi vuvabyi.

Ku Tluletana Ka Swirho Hi Vuvabyi

Loko khensa yi ri emaveleni, chefu yi nga susiwa. Loko khensa ya mavele yi hangalake ni swirho swa miri, yi vitaniwa khensa ya mavele leyi tluletaka miri. Leswi hi swona swi vangaka rifu eka vavabyi lava nga ni khensa ya le maveleni. Loko tisele ta khensa ti andza emaveleni naswona tshumba ri kula, tisele leti nga ni khensa ti nga nyenga eka tshumba ro sungula ti famba hi marhangu ya misiha ya ngati ni hi swimatana swa ngati.

Eka xiyimo lexi, tisele leti nga etshumbeni ti nga hangalaka ni miri. Loko ti hlula nsawuto wa miri, ku katsa ni ku heta tisele leti hlaselaka leto biha leti nga engatini ni le swimatanini swa ngati, tisele leti nga ni chefu ti nga vumbana eka swirho swin’wana swa nkoka, swo kota xivindzi, mahahu, ni byongo. Loko ti ri kwalaho ti nga andza ivi ti tlhela ti hangalaka, endzhaku ka loko ti tlulete swirho leswi hi khensa. Loko ku tluletana ka miri ko kala ku sungula, vutomi bya wansati byi le khombyeni.

Hikwalaho, xilotlelo xo pona i ku kota ku vona khensa ya le maveleni ya ha sungula, yi nga si kuma nkarhi wa ku hangalaka. I yini lexi wansati un’wana ni un’wana a nga xi endlaka ku hatla a kota ku yi vona? Xana ku na lexi entiyisweni xi nga endliwaka ku pfuna ku sivela khensa ya mavele ya ha sungula?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

Vavasati vanharhu eka mune lava nga ni khensa a va nge swi koti ku kombetela xivangelo lexi kahle-kahle xi va vangeleke vuvabyi lebyi

[Nhlamuselo ya le hansi]