Mikhuva Leyinene Xana Yi Dlayiwa Hi Leswi Swi Vuriwaka “Mahanyelo Lamantshwa”?
‘Va ni khombo lava vekaka swo biha ematshan’weni ya leswinene, munyama ematshan’weni ya ku vonakala, leswo bava ematshan’weni ya swo nandziha.’—Esaya 5:20.
LEMBE-XIDZANA ra vu-20 ri ve ni ku cinca ka xihatla ka mikhuva leyinene ni ka mahanyelo. Eka malembe-xikhume lama landzeleke tinyimpi timbirhi ta misava, hakatsongo-tsongo nkoka wa mafambiselo ya khale wu langutiwe tanihi hi lowu hundzeriweke hi nkarhi. Ku cinca ka swiyimo ni ka mianakanyo leyintshwa emahanyelweni ya vanhu ni ya sayense swi khorwise vo tala leswaku swilo swa khale a swi nga ha tirhi. Mahanyelo lawa eku sunguleni a ma langutiwa ma ri manene ma tekiwa ma ri ndzhwalo lowukulu. Nkongomiso wa Bibele lowu eku sunguleni a wu xiximiwa wu fularheriwile tanihi lowu hundzeriweke hi nkarhi. A wu ri ni milawu yo tala, eka vanhu lava nga lawulekiki, lava ntshunxekeke va lembe-xidzana ra vu-20.
Ku hundzuka loku ka matimu ya munhu ku humelele hi 1914. Matsalwa ya van’wamatimu mayelana ni lembe rero ni Nyimpi yo Sungula ya Misava ma tele hi swikombiso swa vona leswi kombetelaka 1914 tanihi lembe ra ku cinca lokukulu, swiendlakalo swa xiviri leswi hambanisaka matimu ya munhu. Nguva ya Mphensamphensa ya va-1920 yi landzerile hi ku hatlisa endzhaku ka nyimpi naswona vanhu va ringete ku tikhorwisa hi swilo leswi tsakisaka leswi va swi kayeleke hi malembe wolawo ya nyimpi. Swilo swa khale leswi a swi ri swa nkoka ni ku tikhoma lokunene swi bakanyeriwe etlhelo leswaku va titsakisa ku tlula mpimo. Mahanyelo lamantshwa, ku hlongorisa swilo swa nyama, swi simekiwile hi ndlela leyi nga riki enawini—kahle-kahle, swin’wana ni swin’wana swi pfumeleriwile. Mahanyelo lamantshwa a ma fambisana ni ku cinca ka mahanyelo loku nga papalatekiki.
Mayelana ni leswi, n’wamatimu Frederick Lewis Allen u te: “Mbuyelo wun’wana wa ku cinca loku hi leswaku mahanyelo a ma lo hundzuka ntsena, kambe—hi malembe yo hlayanyana—a ma bihile. . . . Eka lembe-xikhume leri, vavasati lava tirhaka etindhawini ta swakudya . . . va kume leswaku vaendzi va vona a va nga tikarhati hi ku va xeweta loko va fika ni ku va lela loko va famba; ku cina ni munhu ‘u nga rhambiwanga’ swi ve ntolovelo lowu amukelekaka, vanhu a va ‘swi teka swi ri efexenini ku xwela’ hi nkarhi wa swakudya, va siya mafole lama pfurhaka kun’wana ni kun’wana, va siya nkuma wu lo n’walala emeteni handle ko kombela ku khomeriwa. Mahanyelo lamanene a ma nga ha ri kona naswona a ku ri hava lamantshwa, naswona hi nkarhi lowu fanaka vanhu lava nga riki na mahanyelo a va endla xin’wana ni xin’wana lexi va xi rhandzaka. Kumbexana siku rin’wana, malembe ya khume lama landzeleke nyimpi ma nga tiviwa hi ku kongoma tanihi khume ra malembe ya Mahanyelo yo Biha. . . . Loko lembe-xikhume ri ve ni mahanyelo yo ka ma nga nyawuli, kutani nakambe a ri nga tsakisi. Milawu ya khale a yi nga ri kona naswona a yi fambe ni swilo leswi swa risima leswi a swi fuwile naswona a swi ri swa nkoka evuton’wini, naswona milawu yo khomela a yi kumekanga hi ku olova.”
Milawu yo khomela leyi vuyeteleke rifuwo ni leswi nga swa nkoka evuton’wini a ya ha kumekanga. A yi nga ha laviwi. Mahanyelo ya ku tiendlela lexi u xi lavaka ya Nguva ya Mphensamphensa ya va-1920 ma ntshunxe vanhu emahanyelweni lama lawuriwaka, ku nga leswi a va swi lava. A va nga ma bakanyi mahanyelo lamanene; a vo ma cincanyana, va ma olovisanyana. Hi ku famba ka nkarhi va ma vitane Mahanyelo Lamantshwa. Eka wona un’wana ni un’wana u tiendlela hi ku rhandza. U endla swa yena. U endla leswi a swi rhandzaka. Wa tilawula.
Kumbe hi ndlela leyi a ehleketaka ha yona. Kahle-kahle, malembe ya magidi manharhu lama hundzeke, Hosi yo tlhariha Solomoni yi te: “A ku na le’šintŝha e hansi ka dyambu.” (Eklesiasta 1:9) Hambi ku ri emahlweni ka kwalaho, hi nkarhi wa Vaavanyisi, Vaisrayele a va ri ni lunghelo ro tihlawulela leswaku va ta yingisa Nawu wa Xikwembu kumbe e-e: “E nkarini wolowo, a ku nga ri na hosi Israeleni; uṅwana ni uṅwana a a endla hi laha a ŝi ranḍaka ha kona.” (Vaavanyisi 21:25) Kambe vo tala a va nga swi lavi ku yingisa Nawu. Hi ku byala hi ndlela leyi, Vaisrayele va tshovele makhombo hi madzana ya malembe etikweni. Hi ndlela leyi fanaka, namuntlha matiko ma tshovele madzana ya malembe ya ku vaviseka ni ku xaniseka—naswona leswikulu swa ha ta.
Ku ni rito rin’wana leri hlamuselaka Mahanyelo Lamantshwa hi ku hlawuleka lokukulu, leri nge, “vutitshegi.” Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary yi ri hlamusela hi ndlela leyi: “Vonelo ra leswaku mahanyelo lamanene ma ya hi munhu ni mintlawa leyi nga na wona.” Hi ku komisa vaseketeri va vutitshegi va vula leswaku swin’wana ni swin’wana leswi nga swinene eka vona swi va lulamerile. Mutsari un’wana u engetele eka vutitshegi loko a te: “Vutitshegi, lebyi a byi tumbetiwe ehansi ka misava, byi pfumbuke tanihi filosofi ya ‘lembe-xikhume ra vutianakanyi’ ra va 1970; byi tlhele byi va ni nkucetelo wa matimba hi malembe-xidzana ya va 1980, ya vana va tifexeni. Hi nga ha hetisisa mikhuva-ntolovelo hi nomu, kambe entiyisweni, leswi lulameke i swin’wana ni swin’wana leswi swi nga swinene eka mina.”
Naswona sweswo swi katsa mahanyelo—‘Loko swi ndzi tsakisa, ndzi ta swi endla; kambe loko swi nga ndzi tsakisi a ndzi nge swi endli. Swi ta va swi nga ri swinene eka mina, hambi loko swi ri mahanyelo lamanene ngopfu eka wena. Swi ta ndzi onha vumina, swi ndzi endla ndzi languteka ndzi tsanile, swi ndzi endla dadada.’ Handle ko kanakana, eka vanhu vo tano sweswo a swi tirhi ntsena eka swiendlo swa tihanyi, kambe ni le ka marito yo olova ya siku na siku yo tanihi ‘Ndza kombela, Ndzi khomele, Ndzi kombela ku hundza, Inkomu, Yima ndzi ku pfulela, Tshama endhawini ya mina, Ndzi kombela ku ku khomela ndzhwalo wolowo.’ Marito lawa ni man’wana ma fana ni swiolovisi leswinene leswi olovisaka ni ku tisa ntsako evuxakeni bya hina ni van’wana. Loyi a nga ni moya wa vumina a nga ha kaneta a ku, ‘Kambe ku kombisa van’wana mahanyelo lamanene swi ta lwisana ni ku titlakusa ka mina ni vutianakanyi bya mina.’
Mutivi wa ntshamisano James Q. Wilson u languta nkwetlembetano lowu engetelekaka ni vugevenga tanihi leswi hlanganaka ni ku hohloka loku namuntlha ku “vitaniwaka ‘milawu ya vanhu va le xikarhi,’” naswona xiviko xi ya emahlweni: “Ku hela ka milawu leyi—ni ku engeteleka ka mahanyelo ya vutilawuri—swi tikomba swi fambisana ni ku engeteleka ka vugevenga.” Handle ko tipfinyinga swi fambisana ni moya wa manguva lawa wa ku honisa xilo xin’wana ni xin’wana lexi sivelaka ku tikhoma eku vulavuleni, ku nga khathariseki leswaku swi bihise ku yini kumbe i nandzu ku fikela kwihi. Leswi swi fana ni leswi vuriweke hi mutivi un’wana wa ntshamisano, Jared Taylor, la nga te: “Tiko ra hina ri suke hakatsongo-tsongo eku tikhomeni ri ya eka vutianakanyi, naswona vanhu vo tala va tshika milawu ya khale tanihi leyi tshikilelaka.”
Ku titoloveta vutitshegi swi ku endla leswaku u va muavanyisi wa mahanyelo ya wena, u honisa vuavanyisi bya un’wana ni un’wana, ku katsa ni bya Xikwembu. U tiendlela swiboho hi wexe malunghana ni leswi ku lulameleke kumbe leswi nga ku lulamelangiki, ku fana ni leswi mpatswa wo sungula wu swi endleke aEdeni loko wu honise nawu wa Xikwembu ivi wu tiendlela swiboho hi woxe malunghana ni leswi a swi lulamile ni leswi a swi hoxile. Nyoka yi kanganyise Evha, yi n’wi endle a ehleketa leswaku loko a nga yingisi Xikwembu naswona a dya mbhandzu lowu yirisiweke, kutani swi ta endleka hi laha yi n’wi byeleke ha kona: “Mahlo ya ṅwina ma ta pfuleka, mi ta kotisa Šikwembu, mi tiv̌a ŝo saseka ni ŝo biha.” Kutani Evha a teka mbhandzu wun’wana a dya, ivi a nyika Adamu wun’wana, na yena a dya. (Genesa 3:5, 6) Xiboho xa Adamu na Evha xa ku dya xi ve lexi dlayaka ni lexi nga ni makhombo eka vatukulu va vona.
Endzhaku ko xiya ku tikhoma loko biha exikarhi ka van’watipolitiki, van’wamabindzu, vatlangi, vativi va sayense, vawini va masagwadi ya Nobel ni ka mufundhisi, muxiyi un’wana wa misava loko a vulavula emahlweni ka Harvard Business School, u te: “Ndzi vona onge etikweni ra hina namuntlha ku humelela leswi ndzi rhandzaka ku swi vula nkitsinkitsi wa mahanyelo, ku nyamalala ka mahanyelo lawa ku sukela ni khale eka nhluvuko wa le Vupela-dyambu a ma langutiwa ku ri yona milawu ni mahanyelo lama tiyeke lawa a ma hi sivela leswaku hi nga enerisiwi hi vuswikotinyana lebyi hi nga na byona.” U vulavule hi “marito lawa a ma twakala ma nga tolovelekanga loko u languta matlhelo hinkwawo, marito ya tanihi vurhena, xichavo, ntirho, vutihlamuleri, ntwela-vusiwana, mahanyelo lamanene—marito lawa a ma nga ha tirhisiwi.”
Hi va-1960, etiyunivhesiti ku pfuke timhaka tin’wana. Vo tala a va vula leswaku ‘a ku na Xikwembu, Xikwembu xi file, a ku na nchumu, ku hava ntikelo wa swa moya, vutomi a byi na xikongomelo hi ku helela, u nga hlula vuhava bya vutomi hi ku va ni xivindzi hi wexe.’ Vana lava tilawulaka va langute leswi tanihi mfungho lowu va pfumelelaka leswaku va ya emahlweni va hlula ku pfumaleka ka xikongomelo evuton’wini hi ku ‘dzaha khokhayini, va dzaha mbangi, va oswa, naswona va tilavela ku rhula ka munhu hi xiyexe.’ Loku va nga ku kumangiki.
Xisweswo a ku ri ni minkombiso ya ku vilela hi va-1960. A ku nga ri nyanyuko ntsena, a va kuceteriwa ngopfu hi ntumbuluko wa Maamerika naswona swi yise eka Vumina bya lembe-xikhume ra va-1970. Xisweswo hi nghene eka lembe-xikhume leri Tom Wolfe, muxopaxopi wa swiyimo swa vanhu a ri thyeke “lembe-xikhume ra Vumina.” Leri hundzeleke eka va-1980, leri van’wana a va ri monya va ku i “nguva leyi fuweke hi makwanga.”
Xana hinkwaswo leswi swi ma khumba njhani mahanyelo? Swi khumba ku tirhangisa, naswona loko u ti rhangisa, a wu nge swi koti ku titsongahata eka van’wana, loko u nga rhangisi van’wana, a wu nge swi koti ku va ni mikhuva leyinene eka van’wana. Kahle-kahle loko u tirhangisa, u nga ha va u hlanganyela exiyin’weni xa ku tigandzela, xa ku gandzela Vumina. Xana Bibele yi n’wi hlamusela njhani munhu la endlaka sweswo? Tanihi “la nga ni makwanga, ku nga ku gandzela swikwembu swa hava,” la kombisaka “[ku navela], ku nga ku gandzela swikwembu swa hava.” (Vaefesa 5:5; Vakolosa 3:5) Xana vanhu volavo va tirhela mani hakunene? “Xikwembu xa vona i khwiri ra vona.” (Vafilipiya 3:19) Mahanyelo lama thyakeke lawa vanhu vo tala va ma hlawuleke tanihi lawa ma va lulameleke ni mimbuyelo leyi nga ni khombo ni leyi dlayaka ya mahanyelo yo tano swi kombisa ntiyiso wa Yeremiya 10:23: “Oho, Yehova, nḍa ŝi tiv̌a, ndlela ya munhu a yi le matimbeni ya yena, kambe munhu l’a fambaka a nga ka a nga lulamisi renḍo ra yena.”
Bibele yi swi vonile hinkwaswo leswi ka ha ri emahlweni naswona yi swi vhumbhile tanihi xiphemu lexi nga xikombiso xa “masiku ya makumu,” tanihi laha swi tsariweke ha kona eka 2 Timotiya 3:1-5, New English Bible: “U fanele u tiva leswi: masiku yo hetelela ya misava leyi ma ta va minkarhi yo karhata. Vanhu va ta va lava tirhandzaka ni lava rhandzaka mali; va ta va lava titivaka, lava tikurisaka, ni lava rhukanaka; lava nga xiximiki vatswari, lava nga nkhensiki, lava nga riki na vukhongeri, lava pfumalaka rirhandzu ra ntumbuluko; lava nga ni tihanyi letikulu, lava sandzaka vukhongeri, lava nga tikhomiki ni lava karihaka, lava nga rhandziki hinkwaswo leswinene, vaxengi, lava rhandzaka rifuwo, lava tidyaka. Va ta va vanhu lava rhandzaka ntsako ku ri ni ku rhandza Xikwembu, vanhu lava nga ni nghohe ya vukhongeri, kambe va ala ntiyiso wa byona hi swiendlo. Papalata vanhu lavo tano.”
Hi le kule swinene ni leswi a hi vumberiwe ku va swona—ku va ni xifaniso ni ku fana ni Xikwembu. Timfanelo letinene ta rirhandzu, vutlharhi, vululami ni matimba, ha ha ri na tona kambe a ti yimanga hi ndlela leyinene naswona ti soholotiwile. Goza ro sungula ro tlhelela eka tona ri paluxiwile exivulweni xo hetelela xa ndzimana ya Bibele leyi tshahiweke laha henhla: “Papalata vanhu lavo tano.” Lava xiyimo lexintshwa, lexi nga ta cinca hambi ku ri mintlhaveko ya wena ya le ndzeni. Dyondzo ya mhaka leyi yi kumeka emaritweni ya vutlharhi lama tsariweke emalembeni lama hundzeke eka The Ladies’ Home Journal hi Dorothy Thompson. Ndzimana yakwe yi sungula hi xitiviso lexi nge, leswaku hi hlula ku tikhoma loko biha ka vana, i swa nkoka leswaku hi letela mintlhaveko ya muntshwa ku nga ri miehleketo yakwe:
“Swiendlo ni langutelo rakwe ra vun’wana swi khumba ngopfu swiendlo ni langutelo rakwe ni loko a kurile. Kambe leswi a swi susumetiwi hi byongo byakwe, kambe hi mintlhaveko yakwe. Kambe u hundzuka leswi a khutaziwaka swona ni ku dyondzisiwa ku swi rhandza, ku swi xixima, ku swi gandzela, ku swi tlangela ni ku titsongahatela swona. . . . Eka hinkwaswo leswi, mikhuva leyinene yi ni xiphemu xa nkoka, hikuva mikhuva leyinene yi vula ntsena ku kombisa nkhathalelo eka van’wana. . . . Mintlhaveko ya le ndzeni yi vonaka hi ndlela leyi a tikhomaka ha yona, nakambe ndlela leyi a tikhomaka ha yona yi hoxa xandla eku hlakuleleni ka mintlhaveko ya le ndzeni. Swa tika ku va ni nkani loko u endla swilo hi ku ehleketela van’wana. Mikhuva leyinene yi nga va leyi nga dzikangiki ngopfu loko wa ha yi sungula, kambe hakanyingi a yi tshamisi xiswona sweswo.”
U tlhele a xiya leswaku handle ka swivangelo swi nga ri swingani, vunene ni vubihi “a swi lawuriwi hi byongo kambe swi lawuriwa hi mintlhaveko” ni leswaku “makhamba ma va makhamba hikwalaho ka ku nonon’hwa ka timbilu ta wona ku nga ri hikwalaho ka ku nonon’hwa ka misiha ya wona leyi fambisaka ngati ku sukela embilwini.” U kandziyise leswaku i mintlhaveko yi lawulaka swinene ku tikhoma ka hina ku tlula miehleketo ya hina ni leswaku ndlela leyi hi dyondzisiwaka ha yona, ndlela leyi hi endlaka swilo ha yona, hambi loko eku sunguleni hi sindzisiwa, yi khumba mintlhaveko ya le ndzeni naswona yi cinca mbilu.
Hambi swi ri tano, i Bibele leyi humaka emahlweni eku nyikeni ka ndlela leyi huhuteriweke yo cinca munhu wa le ndzeni ka mbilu.
Xo sungula, Vaefesa 4:22-24: “Tshikani mahanyelo ya n’wina ya khale, mi hluvula munhu wa khale loyi a a onhiwa hi mhaka ya ku navela ka yena loku kanganyisaka. Mimoya ya n’wina ni miehleketo ya n’wina a swi hundzuke swi va leswintshwa. Ambalani munhu lontshwa la vumbiweke hi xifaniso xa Xikwembu, la tikombaka hi ku lulama ka yena ni ku hlawuleka loku nga ni ntiyiso.”
Xa vumbirhi, Vakolosa 3:9, 10, 12-14: “Mi [hluvula] hanyelo ra n’wina ra khale ni mintirho ya rona; hikuva mi ambarile munhu wa hanyelo lerintshwa loyi a pfuxetiwaka kambe na kambe, leswaku mi kota ku tiva swinene Xikwembu lexi xi n’wi tumbuluxeke hi xifaniso xa xona. Hikokwalaho, leswi mi nga vitaniwa hi Xikwembu ku va vahlawuriwa va xona lava rhandziwaka, ambalani moya wa tintswalo, ni vunene, ni ku titsongahata, ni ku rhula, ni ku leha mbilu. Amukelanani, kutani loko un’wana a vilela hi un’wana, a va rivalelane. Kukota leswi Hosi yi mi rivaleleke, na n’wina rivalelanani. Kutani ehenhla ka leswi hinkwaswo, ku laveka rirhandzu, ri nga rona leri ri bohaka swilo hinkwaswo swi twanana hi ku hetiseka.”
N’wamatimu Will Durant u te: “Mhaka leyikulu ya le sikwini ra hina a hi ya vukhomunisi lebyi lwisanaka ni vumunhu, a hi Yuropa yi lwisanaka ni Amerika, hambi ku ri ya Vuxa byi lwisanaka ni Vupela-dyambu; kambe i ya leswaku xana vanhu va nga hanya handle ka Xikwembu.”
Leswaku hi hanya vutomi lebyi humelelaka, hi fanele hi yingisa xitsundzuxo xakwe. “Ṅwana nga, u nga riv̌ali nawu wa mina, mbilu ya wena a yi hlayise ku lerisa ka mina; hikuv̌a ŝi ta engetela masiku ya wena, ni malembe ya ku hanya ka wena, ni ku rula ka wena. V̌unene ni ntiyiso ŝi nga ṭhuki ŝi av̌ana na wena; tiṭimbe ŝona e nhaṅwini ya wena, u ŝi ṭala e mbilwini ya wena: u ta kuma tintŝalo ni ŝitŝhav̌o, e mahlweni ka Šikwembu ni ka v̌anhu. Ṭhemba Yehova hi mbilu ya wena hikwayo, u nga tiṭhembi ku tlhariha ka wena. U ṅwi nghenisa e makungwini ya wena hinkwawo, o ta lulamisa tindlela ta wena.”—Swivuriso 3:1-6.
Mikhuva leyinene ya tintswalo ni yo anakanyela leyi dyondziweke hi malembe-xidzana ya ku hanya a hi ndzhwalo lowukulu ku tlurisa, naswona nkongomiso wa Bibele wa ku hanya a wu hundzeriwanga hi nkarhi kambe ku ta va wa ku ponisa vanhu hi laha ku nga heriki. Handle ka Yehovha, a va nge swi koti ku hambeta va hanya, hikuva ‘Yehovha u na nseledyana ya vutomi.’—Pisalema 36:9.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]
Ndlela leyi hi endlaka swilo ha yona, hambi loko eku sunguleni hi sindzisiwa, yi khumba mintlhaveko ya le ndzeni naswona yi cinca mbilu
[Bokisi leri nga eka tluka 18]
Madyelo Lamanene Lawa Vanhu Va Nga Ma Tekelelaka
Swinyenyana leswi vitaniwaka ti-cedar waxwing, swi sasekile, swi ni mahanyelo lamanene, swi ni xinakulobye lexikulu, swi dya ekhwatini lerikulu leri teleke hi swidzungela leswi wupfeke. Swi yima hi nxaxamelo erhavini, swi dya mbhandzu lowu, kambe a swi phangelani. Swi siyeriselana xidzungela hi ku tlova kunene swi ya emahlweni ivi swi tlova swi tlhelela ndzhaku, ku kondza xin’wana xi xi dya kahle. A swi va rivali “vana” va swona, a swi karhali ku va tisela swakudya, swidzungela, ku kondza va xurha.
[Xihlovo Xa Kona]
H. Armstrong Roberts
[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]
Van’wana va ri: ‘Herisani Bibele ni mahanyelo ya risima’
[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]
“Xikwembu xi file.”
“Vutomi a byi na xikongomelo!”
“Dzaha mbangi, dzaha khokhayini”
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 15]
Left: Life; Right: Grandville