Pfunani Vana Va N’wina Leswaku Va Kota Ku Langutana Ni Swiphiqo Swa Le Xikolweni

SWIYIMO swa misava leswi yaka swi hohloka swi hi khumba hinkwerhu, ku katsa ni vana va hina. Rito ra Xikwembu, Bibele, hi laha ku kongomeke ri vhumbhe leswaku enkarhini wa hina “ku ta fika minkarhi yo nonon’hwa” ni leswaku “vanhu lavo biha ni vakanganyisi va ta ya emahlweni va nyanya ku biha.” (2 Timotiya 3:1-5, 13) Xisweswo, namuntlha, swikolo swi taleriwe hi mahlomulo naswona vana va karhi va lwisana ni swiyimo leswi kumbe xana vatswari va vona va nga swi tokotangiki naswitsongo. Kutani, xana vatswari va nga endla yini ku pfuna vana va vona ku langutana na swona?

Ntshikilelo Wa Tintangha

Vana vo tala va hlangavetana ni ntshikilelo wa tintangha minkarhi yin’wana. Xichudeni xin’wana lexitsongo xa Mufurwa xi ririle: “Vatswari ni vanhu va tiringetela, kambe a swi enelanga. Swigevenga leswitsongo swi lawula vantshwa van’wana. . . . Vatswari lava va nga lawuriki vana va vona a hi vatswari nikatsongo.”

Vatswari lava nga ni vutihlamuleri va ringeta ku pfuna vana va vona leswaku va va ni timfanelo ta moya leti va nyikaka matimba ya vumunhu lawa ma lavekaka leswaku va kota ku langutana ni ntshikilelo wa tintangha lowu onhaka. “Hi endla matshalatshala lamakulu ku pfuna vana va hina leswaku va kota ku tixixima,” ku hlamusela tatana un’wana, “leswaku va nga voni swi boha leswaku va amukeriwa hi tintangha ta vona. Loko ku va la fanaka ni vana van’wana swi nga ri swa nkoka eka vona, va ta kuma swi va olovela ku ala loko va fanele ku ala.” Leswaku mutswari loyi a dyondzisa vana va yena ndlela yo langutana ni swiyimo leswo tika, u tinyika nkarhi wa leswaku yena ni ndyangu va tlanga swiphemu swo karhi, entiyisweni va endla minkombiso ya swiyimo leswo tika leswi swi nga ha vaka kona ivi va kombisa tindlela to langutana na swona. Vana mutswari la seketelaka, naswona pfuna n’wana wa wena leswaku a titshemba.

Nhlambha

Tanihi leswi mimpimanyeto ya mahanyelo yi hohlokaka emisaveni hinkwayo, nhlambha yi hundzuke nchumu lowu tolovelekeke. Ematikweni yo tala yi twiwa ko tala hi nkarhi lowu TV yi hlaleriweke hi vanhu vo tala. Xisweswo, etimbaleni ta mintlango eswikolweni, etiphasejini ni le titlilasini ku twala mpfumawulo wa nhlambha ntsena.

Vadyondzisi van’wana va tisirheleta hi leswi va rhuketelaka ni ku tirhisa nhlambha, va vula leswaku swichudeni swa vona swa yingisa loko swi twa marito yo tano. Kambe entiyisweni mianakanyo yoleyo yi endla vana va teka marito lawa yo huma endleleni tanihi mavulavulelo lama amukelekaka ya siku na siku.

Hi tintswalo mutswari la tlhariheke wa hlamusela leswaku ha yini ku tirhisa marito yo tano swi nga pfumeleriwi endyangwini. A nga ha sivela xiphiqo xa nhlambha etlilasini hi ku kambela nongonoko wa xikolo, leswaku a tiva tibuku leti n’wana wakwe a nga ta dyondza tona. Loko tibuku tin’wana leti hlawuriweke ti ri na nhlambha, kumbe ti vulavula hi ku tikhoma loko biha, kumbexana a nga ha kombela mudyondzisi wa n’wana wa yena ku hlawula buku yin’wana leyi nga na leswi amukelekaka. Ku ya eka yena u yi anakanyisise kahle mhaka swi kombisa ku anakanyela.—Vafilipiya 4:5.

Ku Tikhoma Loko Biha Ni Swidzidzirisi

Vakambisisi va kombisa leswaku vatswari vo tala va pfumela leswaku va “ni tingana swinene kumbe va chava ku vulavula hi nhloko-mhaka ya [dyondzo ya ta rimbewu] ekaya.” Ematshan’wini ya sweswo va rindzele xikolo xi va xona lexi nga ta dyondzisa vana va vona rungula leri kongomeke. Kambe The Sunday Times ya le London yi vika leswaku, hi ku ya hi mudyondzisi un’wana la nga ni ntokoto, namuntlha nhlayo leyikulu swinene ya makhwiri eka vana va kondlo-a-ndzi-dyi “ma vangiwa ngopfu hi ku tikhoma loko biha ku nga ri hi ku pfumala vutivi byo tirhisa swisivela-mbeleko.” Vatswari hi vona va nga kotaka ku simeka mimpimanyeto ya mahanyelo leyi va lavaka vana va vona leswaku va hanya ha yona.

Swi tano ni le ku tirhisiweni ka swidzidzirisi. Ku pfumaleka ka nkongomiso wa vatswari swi nyanyisa xiphiqo. “Loko vutomi bya ndyangu byi ya byi nga ha n’wi tsakisi n’wana,” hi ku vula ka Francoscopie 1993, “kutani mboyamelo wa leswaku a tikumela leswi a swi lavaka wu ya wu kula. [Ku tirhisa] swidzidzirisi hakanyingi i xin’wana xa swona.” “Swa nonon’hwa ku va mutswari,” ku vula Micheline Chaban-Delmas, muungameri wa vandla ra Toxicomanie et Prévention Jeunesse (Ku Tirhisiwa Ka Swidzidzirisi Ni Ku Sirheleriwa Ka Vantshwa). “U fanele ku tshama u xalamukile; hakanyingi swidzidzirisi i ndlela yo tsundzuxa vatswari leswaku ku na swin’wana leswi nga fambiki kahle. Loko n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi a titwa onge manana kumbe tata wakwe a nga n’wi khathaleli swinene, loko a nyikiwa swidzidzirisi, a nga ha vona ku ri ntlhantlho wa swiphiqo swakwe lowu nga ta hi singita.”

Mutswari un’wana wa Mukhanada u hlamusele ndlela leyi yena ni nsati wakwe va kombisaka nkhathalelo ha yona eka timhaka ta xikolo ta n’wana wa vona wa nhwanyana wa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi: “Hi heleketa Nadine exikolweni hi tlhela hi n’wi landza. Hakanyingi, loko hi n’wi landza, ku sunguriwa bulo leri boxaka leswi siku ra yena ri fambiseke xiswona. Loko hi kuma leswaku ku na swin’wana leswi nga swa nkoka, hi bula hi swona na yena kumbe hi pfuxa bulo hi nkarhi wo lalela kumbe hi nkarhi wa bulo ra ndyangu.” Na wena hi ku fanana u nga kombisa nkhathalelo wa xiviri ni rirhandzu eka n’wana wa wena hi ku hlayisa tindlela to vulavurisana ti pfulekile.

Rigombo Ni Madzolonga

Rigombo i “xin’wana xa swiphiqo leswikulu leswi tumbeleke exikolweni,” ku vula Maureen O’Connor eka buku leyi nge How to Help Your Child Through School. Nakambe u tlhela a boxa leswaku “ku nga khathariseki leswaku lava xanisiwaka swi va vava ku fikela kwihi, va hlawula ku timiyelela va nga byeli munhu lonkulu hi ku chava leswaku va nga vitaniwa ‘ndzundzana.’”

Khombo ra kona, vadyondzisi van’wana va languta ku karhatiwa tanihi nchumu lowu tolovelekeke. Kambe van’wana vo tala va pfumelelana ni muleteri Pete Stephenson, loyi a vulaka leswaku rigombo i “muxaka wo karhi wa ku khoma munhu hi ndlela yo biha” naswona u yima hi ra leswaku “lava nga ni rigombo va onhaka ngopfu loko va nga tshikisiwi.”

Kutani ke, i yini leswi u nga swi endlaka loko n’wana wa wena a karhatiwa? “Ndlela-nkulu yo vasirhelela,” ku tsale O’Connor, “ku fanele ku va vanhu lavakulu lava [vahlaseriwa] va hanyaka na vona.” Vulavurisana ni mudyondzisi la nga ni ntwela-vusiwana. Leswi swi ta tiyisekisa n’wana wa wena leswaku hinkwenu mi swi vona swi ri mahanyelo yo biha lama nga amukelekiki. Swikolo swo tala swi ni nawu lowu nge rivaleni, lowu lwisanaka ni ku karhata van’wana lowu vadyondzisi va bulaka ha wona etitlilasini hi ku kongoma.

Natalie a karhatiwa hikwalaho ka vukhongeri byakwe. “Tanihi leswi a ndzi ri un’wana wa Timbhoni ta Yehovha, a ndzi rhukaniwa, naswona minkarhi yin’wana swilo swa mina a swi handzuleriwa,” wa hlamusela. Leswaku a lulamisa xiphiqo, u vulavule ni vatswari vakwe hi mhaka leyi, lava va kunguhateke leswaku a vulavula ni vadyondzisi vakwe. U endle tano. “Nakambe ndzi tlhele ndzi teka goza ro bela vatswari va vana vambirhi lava nga etlilasini ya mina riqingho, lava va ndzi karhataka,” wa engetela. “Hikwalaho ka leswi ndzi va hlamuseleke xiphiqo lexi, swilo swa antswa swinene sweswi. Xisweswo ndzi tlhele nakambe ndzi tshembiwa hi vadyondzisi va mina ni vana vo tala etlilasini ya mina.”

Minkarhi yin’wana, vatswari va tshubula leswaku n’wana wa vona hi yena a karhataka van’wana ku nga ri yena a karhatiwaka. Kutani ke, na vona va fanele ku kambisisa leswi humelelaka ekaya. “Vana lava va nga ni vukarhi swinene hakanyingi va ta na byona hi le mindyangwini ya ka vona laha vatswari va nga kotiki ku tlhantlha swiphiqo hi ndlela leyinene,” ku vika The Times ya London, yi engetela yi ku: “Vukarhi i xiendlo lexi dyondziwaka.”

Etindhawini tin’wana madzolonga ma tele ngopfu. Loko mimpfilumpfilu ya tipolitiki yi endla leswaku xikolo xi nga ha fambi kahle, vana lava va lavaka vukala-tlhelo, eminkarhini yin’wana va vona swi antswa ku tshama ekaya. Kambe loko mpfilumpfilu wu sungula va ri exikolweni, va nyenga hi vutlharhi, va tlhelela ekaya ku kondza loko ku ri ni ku rhula.

Madyondziselo Lama Nga Nyawuriki

Ku vulavurisana lokunene exikarhi ka n’wana wa wena ni mudyondzisi wa yena swi nga pfuna loko ku ri leswaku madyondziselo lama nga nyawuriki ma vanga xiphiqo. “Minkarhi hinkwayo hi khutaza n’wana wa hina wa nhwanyana ku va ni langutelo lerinene hi tidyondzo ta yena,” ku vula mpatswa wun’wana. Kambe loko vadyondzisi va tsandzeka ku endla dyondzo yi tsakisa, vana va hatla va phirweka. Loko n’wana wa wena a kuma leswaku swi tano, ha yini u nga n’wi khutazi leswaku a vulavula ni mudyondzisi va ri swavo?

Pfuna vana va wena ku lunghiselela swivutiso leswi loko swo hlamuriwa swi nga ta va olovela ku twisisa yinhla ya dyondzo ni ku kota ku dyondza ku tirhisa leswi dyondzisiwaka. Hambi swi ri tano leswi swi ri swoxe a swi vuli leswaku dyondzo ya kona yi tsakeriwa hi laha ku nga heriki. Swo tala swi titshege hi xikombiso xa n’wina xa vutswari. Kombisa leswaku wa khathala hi ku vulavula hi tidyondzo ni n’wana wa wena, naswona u n’wi pfuna ku endla mindzavisiso ya mintirho leyi mudyondzisi a va nyikeke yona.

Exikolweni, ku ni vana lava humaka emakaya lama avaneke, kumbe lava xanisekaka naswona va nga khathaleriwiki, naswona hikwalaho ka sweswo hakanyingi a va titshembi ni ku tixixima. Va katsa-katsana ni vana van’wana lava va nga ha vaka va huma eka swiyimo leswi antswaka. Vatswari vo tala va swi xiya leswaku va fanele ku hambeta va pfuna vana va vona ku langutana ni swiphiqo leswi nga ha vaka kona exikolweni. Kambe ku vuriwa yini hi ntirhisano wa vatswari ni vadyondzisi? I vuxaka bya muxaka muni lebyi va faneleke va byi hlakulela, naswona hi ndlela yihi?

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Xana N’wana Wa Wena Wa Karhatiwa?

VATIVI va tsundzuxa vatswari ku kambela vana va vona ku vona swikombiso leswi nga va byelaka hungu ha vona. Xana u vonaka a nga lavi ku ya exikolweni, a papalata vadyondzi-kulobye, u vuya ekaya a ri ni timbanga kumbe swiambalo swi handzukile?

Khutaza n’wana wa wena ku ku byela leswi entiyisweni swi humeleleke. Leswi swi ta ku pfuna leswaku u tiva loko a karhatiwa. Loko swi ri tano, kutani vulavula ni mudyondzisi la nga ni ntwela-vusiwana.

Pfuna n’wana wa wena ku langutana ni xiyimo hi ku ringanyeta leswaku etlilasini a tshama ni vadyondzi-kulobye lava tshembiwaka naswona a papalata tindhawu ni swiyimo leswi nga ha n’wi vangelaka ku tlhela a xanisiwa. N’wana la nga ni langutelo lerinene hi misavu ni loyi a nga ni ndlela leyinene yo vulavula eka xiyimo xin’wana ni xin’wana hakanyingi a nga swi kota ku papalata ku karhatiwa.

Papalata ku karhateka ku tlula mpimo naswona u nga khutazi ku rihisela.