Tindlela To Kuma Dyondzo Leyinene

SWESWINYANA phepha-hungu leri nge The New York Times ri humese hungu ra le tlukeni ro sungula leri vulavulaka hi Latoya, xichudeni xa malembe ya 16 hi vukhale xa le xikolweni xa le henhla. U ri a a ri na 11 wa malembe loko tata wakwe a sungula ku n’wi ba ni ku n’wi pfinya. Mana wakwe, loyi a a tirhisa swidzidzirisi, a a siye ndyangu wakwe. Phepha-hungu ri vikile, “Kaya ra kona, a wu ri muako lowu lan’wiweke lowu nga riki na xihambukelo, kumbe kamara leri a a chava ku etlela eka rona.” Hambi swi ri tano, Latoya a a ri hi ndlela leyi nga tolovelekangiki. Ku nga khathariseki hinkwaswo leswi, eku sunguleni ka lembe leri hundzeke Latoya u hlawuriwe ku va nhloko ya National Honor Society exikolweni xa vona xa le henhla naswona, u kume B eka tidyondzo takwe to engetela.

Xana i yini lexi nga pfunaka n’wana la kuleleke endhawini yo biha leswaku a tirha kahle exikolweni? Hakanyingi, ndlela yo kuma dyondzo leyinene i ku va ni munhu lonkulu la khathalelaka—ngopfu-ngopfu un’we kumbe vatswari havambirhi va n’wana yoloye—lava n’wi seketelaka, naswona ni lava khumbekaka swinene hi dyondzo ya n’wana. Xichudeni xin’wana lexi nga elembeni ro hetelela exikolweni xa le henhla xi xiye leswaku leswi a swi ri swa nkoka swinene lerova xi susumeteleke ku vula leswi: “Vana va nga swi kota ku humelela exikolweni, ntsena loko va seketeriwa hi vatswari.”

Vadyondzisi vo tala va pfumela. Mudyondzisi wa le Doroba-nkulu ra New York u te: “Xichudeni xin’wana ni xin’wana lexi tirhaka kahle xi tlhela xi humelela efambiselweni ra dyondzo—naswona va tele lavo tano—a va ri ni mutswari loyi a a va seketela ndlela liya hinkwayo.”

Nseketelo Wa Vatswari, I Mhaka Ya Nkoka

Lembe leri nga hundza Reader’s Digest hi 1994 yi kambisise xivutiso lexi nge, “Ha yini swichudeni swin’wana swi tirha kahle ku tlula swin’wana?” Xin’wana xa swiboho leswi fikeleriweke a ku ri leswaku “mindyangu leyi tiyeke yi pfuna vana ku humelela exikolweni.” Vatswari va mindyangu yo tano va nyikela nyingiso wa rirhandzu eka vana va vona naswona va va komba mimpimanyeto ni tipakani leti faneleke. Kambe mutswari un’wana u te: “A wu nge n’wi leteli hi ndlela leyi faneleke loko u nga swi tivi leswaku ku humelela yini exikolweni.”

Ndlela leyinene yo kuma sweswo i ku endza. Manana loyi a endzaka u tsarile: “Loko ndzi famba etiphasejini exikolweni lexi n’wana wa mina wa nhwanyana a nghenaka eka xona, ndzi twa nhlamba. Vana va ri eku angarhaneni hinkwako-nkwako—loko a yi ri bayisikopo a yi ta va X.” Maendzo yo tano ma nga ku pfuna ku xiya ndlela leyi swi va tikelaka ha yona vana ku kuma dyondzo leyinene, ni ku va ni mahanyelo lamanene.

Lexi xiyekaka, buku leyi nge The American Teacher 1994 yi te: “Swichudeni leswi hlaseriweke hi madzolonga hakanyingi swi vula leswaku vatswari va swona a hi kanyingi va vulavurisana ni xikolo, hi leswaku ku hlangana ka munhu hi xiyexe ni vadyondzisi, minhlangano ya vatswari kumbe ya mintlawa, kumbe ku endza exikolweni.”

Manana la khumbekaka u boxe leswi vatswari va faneleke va swi endla. U te: “Yana exikolweni! Vafambisi va xikolo a va swi tive leswaku u lava ku tiva leswi n’wana wa wena a swi dyondzaka. Ndzi ya exikolweni ko talanyana ivi ndzi tshama ndzi yingisa hi nkarhi wa tidyondzo.” Manana un’wana u kandziyise nkoka wa ku va muyimeri wa n’wana wa wena. Wa hlamusela: “Vana va mina va ye ehofisini ya xikolo leswaku va ya vulavurisana ni mutsundzuxi kambe va honisiwile. Loko siku leri tlhandlamaka n’wana wa mina a ye na mina, va tinyiketele ku ndzi pfuna—xikan’we ni n’wana wa mina.”

Manana loyi wa mune wa vafana nakambe u kandziyisa nkoka wa ku lava ku tiva mintirho ya le xikolweni leyi khumbaka dyondzo ya n’wana wa wena hi ku kongoma. U te: “Vana kona etinhlengeletanwini ta vatswari ni vadyondzisi, enkombisweni wa swilo swa sayense leswi vana va swi endleke—nhlangano wun’wana ni wun’wana laha n’wana wa wena a nga ha vaka a endla xo karhi lowu vatswari va rhambiwaka eka wona. Laha u kuma minkarhi yo hlangana ni vadyondzisi va n’wana wa wena. Va fanele va tiva leswaku u languta dyondzo ya n’wana wa wena yi ri xiphemu xa nkoka swinene evuton’wini bya yena. Loko vadyondzisi va tiva leswi, va nga ha tirhisa nkarhi ni ku endla matshalatshala lama engetelekeke eka n’wana wa wena.”

Ntirhisano Ni Vadyondzisi

Vatswari van’wana va nga ha vona onge va ni swilo swo tala swa nkoka swo swi endla ni madyambu loko swikolo swi hlele swiendlakalo swa nkoka leswaku vatswari va hlangana ni vadyondzisi. Xana entiyisweni wu kona nchumu wa nkoka swinene ku tlula ku ya eka lava va ringetaka ku pfuna vana va wena va kuma dyondzo leyinene? Ntirhisano lowunene wa mutswari ni mudyondzisi i wa nkoka!

Le Russia ku ni lunghiselelo lerinene ro kurisa ntirhisano wa mutswari ni mudyondzisi. Mintirho hinkwayo ya le xikolweni yi rhekhodiwa eka Dnievnik—rhekhodo ya siku na siku leyi fambisanaka ni khalendara. Xichudeni xi fanele xi ta ni Dnievnik ya xona edyondzweni yin’wana ni yin’wana naswona xi yi humesa loko mudyondzisi a yi lava. Swichudeni swi fanele swi tlhela swi komba vatswari va swona Dnievnik, vona va komberiwa ku yi sayina vhiki rin’wana ni rin’wana. Hi laha Victor Lobachov, tatana wa le Moscow wa vana lava nghenaka xikolo a vuleke ha kona, “rungula leri ri pfuna vatswari ku tshama va tiva hi mintirho ni mapaselo ya vana va vona.”

Hambi swi ri tano, namuntlha vadyondzisi va rila hi leswaku vatswari a va na mhaka ni dyondzo ya vana va vona. Mudyondzisi un’wana wa le xikolweni xa le henhla eUnited States u vule leswaku u tshame a rhumela vatswari 63 wa mapapila a va tivisa hi matirhelo ya vana va vona lama nga nyawuriki exikolweni. Ko va vatswari vanharhu ntsena lava anguleke hi ku vonana na yena!

Kunene, sweswo swa vavisa! Vatswari va fanele va khumbeka swinene hi dyondzo ya vana va vona, ngopfu-ngopfu leswi byi nga vutihlamuleri bya vona. Muleteri u yi veke kahle mhaka leyi loko a te: “Xikongomelo-nkulu xa dyondzo leyi hleriweke i ku pfuna vatswari ku humesa vantshwa lava vupfeke lava nga ni vutihlamuleri.”

Xisweswo, vatswari hi vona va faneleke ku sungula va teka goza ro tiva vadyondzisi va vana va vona. Hi laha mutswari un’wana a vuleke ha kona, “vadyondzisi va fanele va titwa va ntshunxekile ku ku bela riqingho nkarhi wun’wana ni wun’wana.” Naswona vatswari va fanele va pfumelela—hambi ku khutaza—vadyondzisi ku vulavula va ntshunxekile hi vana va vona. Vatswari va fanele va vutisa swivutiso leswi kongomeke swo kota leswi: Xana u na swiphiqo swo karhi hi n’wana wa mina? Xana wa xixima? Xana u va kona etidyondzweni hinkwato? Xana u fika hi nkarhi ke?

Ku vuriwa yini hi loko mudyondzisi a vula swo karhi leswi nga tsakisiki hi n’wana wa wena? U nga heti hi leswaku wolowo a hi ntiyiso. Khombo ra kona, vantshwa vo tala lava vonakaka va hanya hi ndlela yo xiximeka emakaya kumbe etindhawini ta vona ta vugandzeri entiyisweni va hanya vutomi byimbirhi. Kutani ke yingisa mudyondzisi hi ku n’wi xixima, naswona u kambisisa leswi a swi vulaka.

Loko N’wana Wa Wena A Vuya Ekaya

Xana wena u nga mutswari hakanyingi u titwisa ku yini loko u vuya ekaya u huma entirhweni? U karhatekile? U ri ni gome? N’wana wa wena a nga ha titwa hi mpimo lowu vavisaka ku tlurisa loko a vuya ekaya a huma exikolweni. Hikwalaho, tatana un’wana wa khutaza: “Endla leswaku ku vuya ekaya ku va nchumu lowu tsakisaka. Kumbexana na vona a swi va fambelanga kahle siku rero.”

Loko swi koteka, kunene swa laveka leswaku mutswari a va a ri ekaya loko n’wana a vuya. Hi laha manana un’wana a vuleke ha kona, “vana a va nge ku byeli leswaku ku humelela yini loko u nga vi kona leswaku u vulavula na vona. Hikwalaho, ndza tiyiseka leswaku ndzi kona loko vana va vuya ekaya.” Mutswari a nga fanelanga ku tiva ntsena leswi n’wana wakwe a swi endlaka kambe ni leswi a swi anakanyaka ni leswi a titwisaka xiswona. Leswaku u tiva leswi ku laveka nkarhi wo tala, matshalatshala ni ndzavisiso wa vukheta. (Swivuriso 20:5) Mbulavurisano wa siku na siku i wa nkoka.

Mudyondzisi wa le xikolweni xa le hansi le Doroba-nkulu ra New York u te: “Siku rihi na rihi, mimpimanyeto leyi hohlokeke ya le xikolweni yi nga ha va yi dyondzisiwe n’wana wa wena.” Kutani u khutazile a ku: “Xalamukela leswi akekaka embilwini ya n’wana wa wena. Ku nga khathariseki leswaku u nga ha va u karhele hi ndlela yihi, heta nkarhi u n’wi endla a tiphofula ivi u siva mimpimanyeto leyi hoxeke hi leyinene.”—Swivuriso 1:5.

Hi laha ku fanaka, mudyondzisi la nga ni ntokoto wa le xikolweni xa le henhla u tsundzuxile: “Ematshan’wini yo vutisa ntsena leswaku ku humelele yini exikolweni, swi nga va swinene ku vutisa swivutiso leswi baka nhloko ya mhaka ni leswi kongomeke mayelana ni siku rolero ni leswi endliweke. Leswi a swi fanelanga ku endliwa hi ndlela yo nononhwa kumbe ya ku nghenela timhaka ta munhu hi xiyexe kambe hi ndlela ya n’wangulano lowu holeke ni n’wana wa wena.”

Richard W. Riley, matsalana wa ta dyondzo wa le United States u khutazile: “Vulavula ni vana va wena hi ku kongoma, ngopfu-ngopfu vana va wena va kondlo-a-ndzi-dyi, hi ta makhombo ya swidzidzirisi ni xihoko ni mimpimanyeto leyi u lavaka vana va wena va hanya ha yona. Hambi loko mimbulavurisano yo tano ya munhu hi xiyexe yi nga ku khomi kahle, yi nga ponisa vutomi bya vona.”

Mutswari, ngopfu-ngopfu la nga ni vutihlamuleri evandlheni ra Vukreste, a nga fanelanga a tikomba a khomeke ngopfu lerova a nga yingiseli vana vakwe. Hambi loko swi ku khunguvanyisa ku twa leswi va swi vulaka, hi nghohe ni maendlelo ya wena va endle va vona leswaku wa swi tsakela leswi va vulavulaka na wena va ntshunxekile. Xichudeni xin’wana xi tsundzuxile: “U nga yimi tindleve loko n’wana wa wena a vulavula hi ta swidzidzirisi kumbe rimbewu exikolweni.”

Hikwalaho ka ku hohloka ka vutomi bya ndyangu, ku ni vo tala namuntlha lava va nga ha vitaniwaka “šisiwana.” (Yobo 24:3; 29:12; Pisalema 146:9) Evandlheni ra Vukreste, hakanyingi ku ni munhu la nga pfunaka muntshwa loyi a lavaka mpfuno. Xana hi wena la nga pfunaka?

Khutaza Ku Dyondza Ni Vutihlamuleri

Vantshwa vo tala a va khomekanga hi ntirho wa xikolo tanihi Latoya, loyi a boxiweke eku sunguleni. Vo tala va lava xikhutazo lexikulu leswaku va hlaya. Mayelana ni vana vakwe, khale ka chanselara wa swikolo swa le Dorobeni-nkulu ra New York Joseph Fernandez u te: “A hi ri ni minkarhi leyi bohaka leyi vekeriweke ku hlaya ekaya. A hi va kumela tibuku, hi va khutaza ku ya elayiburari, ni ku rhangisa ku ya exikolweni ni mintirho ya xona.”

Mukongomisi un’wana wa xikolo u te: “Hi fanele hi veka vana va hina exikarhi ka tibuku ni switori kukota ndlela leyi sweswi hi va vekeke exikarhi ka thelevhixini, tibayisikopo, tivhidiyo ni tindhawu ta mabindzu.” Loko vana va endla ntirho wa vona wa le kaya, vatswari va nga ha hlela ku va ekusuhi na vona va hlaya swilo swa munhu hi xiyexe. Hi ndlela yoleyo vana va nga vona leswaku u languta dyondzo yi ri ya nkoka.

Emakaya yo tala thelevhixini i ntlhontlho lowukulu wa ku dyondza. Muleteri un’wana u te: “Loko se va ri na 18 wa malembe, vantshwa va hete 11000 wa tiawara etlilasini kasi va hete 22 000 wa tona va hlalele thelevhixini.” Vatswari va nga ha lava ku hunguta nkarhi lowu vana va vona va hlalelaka TV ha wona, kumbexana hi ku va vona va yi hlalela hi minkarhi yo karhi ntsena. Ku engetela kwalaho, khomeka hi ku dyondza swin’wana ni vana va wena. Hlayani swin’we. Hlela nkarhi siku na siku ku kambela ntirho wa vona wa le kaya.

Exikolweni vana va wena va ta nyikiwa swiavelo swo tala swo swi lunghiselela. Xana va ta swi endla? Kumbexana va ta swi endla loko u va dyondzise ku va ni vutihlamuleri ekaya. Ndlela ya nkoka yo endla leswi i ku va nyika mintirho siku na siku. Kutani u va lerisa leswaku va yi endla hi ku landza xiyimiso xo karhi. I ntiyiso, ndzetelo wo tano wu ta lava matshalatshala ya wena yo tala, kambe wu ta dyondzisa vana va wena ku va ni moya wa vutihlamuleri lowu nga ta va pfuna ku humelela exikolweni xikan’we ni le vuton’wini bya vona enkarhini lowu taka.

Ku Tinyiketela Ka Xichudeni, I Nchumu Wa Nkoka

Mutsundzuxi hi swiphiqo swa swichudeni Arthur Kirson u boxe nchumu wun’wana wa nkoka wo kuma dyondzo leyinene loko a vule leswi hi Latoya, la boxiweke eku sunguleni a ku: “Ro sungula loko ndzi hlangana na yena a ku ri endzhaku ka swin’wana swa swiendlakalo leswikulu swa le kaya. Ndzi vone n’wana loyi a tshame hansi, nghohe leyi yi hala-hariwile [leswi ku vuriwaka leswaku swi endliwe hi tata wakwe]. Kutani nchumu wun’we ntsena lowu ndzi nga n’wi vona a vilela ha wona i ntirho wakwe wa le xikolweni.”

Ina, ndlela leyinene yo kuma dyondzo leyinene i ku tinyiketela loku heleleke ka n’wana eku dyondzeni. Muntshwa wa le Dorobeni-nkulu ra New York u te: “Masiku lawa eswikolweni hinkwaswo hi laha ku heleleke swi titshege hi ku tikarhata ni ku titshinya ka xichudeni hi xoxe leswaku xi kota ku humelela.”

Hi xikombiso, manana loyi a a khumbekile hi dyondzo ya n’wana wakwe u byeriwe leswi hi mudyondzisi: “U nga vileli Manana Smith. Justin u tlharihe ngopfu, a nge boheki ku tiva mapeletelo. U ta kuma matsalani a n’wi tsalela swona.” Ku nga khathariseki leswaku n’wana u tlharihe ku fikela kwihi, ku tiva vutshila byo hlaya ni ku tsala—ku katsa ni ku hlela marito hi ndlela leyi twisisekaka, matsalelo lama hlayekaka, ni mapeletelo lamanene—i swa nkoka.

Lexi chavisaka, valeteri van’wana va tsandzeke ku humesa mavonelo ya vona loko mutivi wa mianakanyo la dumeke Carl Rogers a vule leswi: “Ku hava munhu loyi a faneleke ku ringeta ku dyondza xilo lexi a vonaka xi nga n’wi pfuni nchumu hi nkarhi wolowo.” Xana i yini xi hoxeke hi xiga lexi? Hi laha swi nga erivaleni ha kona, hakanyingi n’wana a nge wu voni nkoka wa nkarhi lowu taka wa leswi a byeriwaka ku swi dyondza. Ko tala nkoka wa swona wu kala wu vonaka enkarhini lowu taka evuton’wini. Swi le rivaleni, namuntlha n’wana u fanele a tinyiketela hi yexe leswaku a kuma dyondzo leyinene!

Cindy, wa malembe ya 14 la nga eka ntangha nkombo i xikombiso lexinene xa muntshwa loyi a kombisaka ku tinyiketela koloko. U hlamuserile: “Loko xikolo xi humile ndza sala, kutani ndzi bula ni vadyondzisi ndzi ta va tiva ku antswa. Ndzi ringeta ku xiyisisa leswi va swi lavaka eka swichudeni swa vona.” Nakambe u nyikela nyingiso etlilasini ni ku rhangisa ntirho wakwe wa le kaya. Swichudeni leswi humelelaka loko swi yingisela etlilasini kumbe loko swi hlaya, swi endla sweswo swi karhi swi khome penisele ni phepha leswaku swi ta kota ku tsala tinhla letinene.

Nakambe nchumu wa nkoka leswaku u kuma dyondzo leyinene i ku tiyimisela ku papalata vanghana vo biha. Cindy wa hlamusela: “Minkarhi hinkwayo ndzi lava munhu loyi a nga ni mahanyelo lamanene. Hi xikombiso, ndzi vutisa lava ndzi nghenaka na vona xikolo leswaku va ri yini hi swimani-mani loyi a tirhisaka swidzidzirisi kumbe la tikhomeke hi ndlela yo biha hi tlhelo ra rimbewu. Loko va hlamula va ku, ‘Swi bihe kwihi?’ Ndza swi vona leswaku a hi vanghana lavanene. Kambe loko un’wana a kombisa ku venga mahanyelo yo tano hakunene a tlhela a vula leswaku u lava ku endla leswi hambaneke ni sweswo, kutani ndzi hlawula yena ndzi tshama na yena hi nkarhi wa swakudya.”

Kahle-kahle ku ni swiphiqo swo tala namuntlha leswi sivelaka ku kuma dyondzo leyinene. Kambe dyondzo yo tano ya kumeka loko hinkwavo swichudeni ni vatswari va tirhisa tindlela leti. Exihlokweni lexi landzelaka hi ta bula hi lunghiselelo rin’wana leri nga ku pfunaka swinene ku kuma dyondzo leyinene.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Yingisela hi xichavo loko mudyondzisi a vilela hi n’wana wa wena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Siku na siku vutisa n’wana wa wena hi timhaka ta le xikolweni