Ku Xanisa Van’wana—Swivangelo Ni Vuyelo Bya Kona

I YINI lexi endlaka leswaku n’wana a sungula ku xanisa van’wana? Loko u tshame u karhatiwa hi munhu la xanisaka vanhu, u nga ha ringeka ku vula marito lawa, “A ndzi lavi ni ku swi tiva! Ku hava xivangelo xo tsetselela ku tikhoma ko tano.” Swi nga ha endleka u be kona. Kambe ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka xivangelo ni ku tsetselela. Swivangelo leswi endlaka leswaku n’wana a xanisa van’wana a swi tsetseleli ku tikhoma loku nga fanelangiki, kambe swi nga ha hi pfuna leswaku hi twisisa leswaku ha yini a tikhoma hi ndlela yo tano. Naswona vutivi byebyo byi nga va mpfuno lowukulu. Njhani?

Xivuriso xa khale xi ri: “Kunene ku twisisa ka munhu ku vohlisa ku hlundzuka kakwe.” (Swivuriso 19:11) Ndlela leyi hi n’wi kariheleke ha yona munhu la xanisaka van’wana yi nga ha hi pfala mahlo, yi hi endla hi pfilunganyeka ni ku va ni rivengo. Kambe ku twisisa xivangelo lexi endlaka leswaku a tikhoma hi ndlela yoleyo swi nga ha hunguta ku kariha ka hina. Kutani sweswo swi nga ha hi pfulela ndlela yo kuma ntlhantlho wa xiphiqo lexi. Xisweswo, a hi kambisiseni swilo swin’wana leswi endlaka leswaku mukhuva lowu nga amukelekiki wa ku xanisa vanhu van’wana wu andza.

I Yini Lexi Endlaka Leswaku Moya Wa Ku Xanisa Van’wana Wu Andza?

Eswiyin’weni swo tala, u kuma leswaku la xanisaka van’wana a nga kurisiwanga kahle kumbe a a honisiwa loko a ha ri ntsongo. Vanhu vo tala lava xanisaka van’wana va kulele emakaya lama nga riki na rirhandzu kumbe lama nga riki na mhaka ni vana, kumbe lama dyondziseke vana va wona ku tirhisa vukarhi ni madzolonga ku tlhantlha swiphiqo. Vana lava kurisiweke ehansi ka swiyimo swo tano swi nga ha endleka va nga teki ku rhuketela vanhu ni ku tirhisa matimba hi ndlela yo biha ku ri ku xanisa vanhu van’wana; va nga ha ehleketa leswaku ndlela leyi va tikhomeke ha yona i yinene naswona ya amukeleka.

Nhwanyana un’wana la nga ni malembe ya 16 loyi a a xanisiwa ekaya hi tata wakwe lowa muwundli ni hi swichudeni-kulobye exikolweni, na yena u sungule ku xanisa vanhu van’wana loko a ri eka ntlawa wa vunkombo. U ri: “Entiyisweni, a ku ri vukarhi lebyikulu lebyi a byi akele endzeni ka mina; a ndzi hlasela mani na mani. Ku twa ku vava swi nga ha va ni vuyelo byo biha eka munhu. Loko u twa ku vava, u lava ku vavisa ni van’wana.” Hambileswi ku tikhoma ko tano ku nga tolovelekangiki eka vanhwanyana lava xanisaka van’wana, kambe va byi kombisa vukarhi.a

Swikolo swo tala swi teka vanhu lava humaka eka mindhavuko yo hambana-hambana, lava kurisiweke hi tindlela leti nga faniki. Khombo ra kona, vana van’wana va ni lunya hikuva va dyondzisiwe ekaya leswaku ku xanisa vanhu van’wana ni ku va tseketsela hi yona ndlela yo antswa yo kuma leswi va swi lavaka.

Khombo ra kona, swi vonaka onge hakanyingi tindlela teto ta tirha. Shelley Hymel, mutsundzuxi eYunivhesiti ya le British Columbia, eCanada, u hete malembe ya 20 a ri karhi a kambisisa ndlela leyi vana va tikhomaka ha yona. U ri: “Khombo ra kona, ku ni vana lava tivaka tindlela ta ku kuma leswi va swi lavaka, hi ku xanisa van’wana. Va kuma leswi va swi lavaka, va kuma ndhuma, ku fundzhiwa ni nyingiso.”

Nchumu lowu endlaka leswaku ku xanisiwa ka vanhu ku ya emahlweni i ku pfumala ka vulanguteri. Vanhu vo tala lava xanisiwaka va vona onge a ku na munhu loyi va nga yaka eka yena a ya va pfuna—khombo ra kona, eswiyin’weni swo tala swi tano. Debra Pepler, mukongomisi wa LaMarsh Centre for Research on Violence and Conflict Resolution eYunivhesiti ya le Toronto’s York, u kambisise leswi endlekaka exikolweni kutani a kuma leswaku vadyondzisi va lemuka ni ku herisa swiendlo swa ku xanisa van’wana swa mune wa tiphesente ntsena.

Kambe, Dok. Pepler u kholwa leswaku i swa nkoka leswaku ku tekiwa goza ro herisa moya wa ku xanisa van’wana. U ri: “Vana a va swi koti ku tlhantlha xiphiqo lexi hikuva xi fambisana ni ku va ni matimba, naswona nkarhi wun’wana ni wun’wana loko munhu la xanisaka van’wana a hlasela munhu wo karhi, u tirhisa matimba yakwe.”

Kutani, ha yini swi nga vikiwi swiendlo swo tala swa ku xanisa van’wana? Hikuva lava hlaseriweke va kholwa leswaku loko vo vika xiphiqo lexi, swi ta nyanya. Xisweswo, hi mpimo wo karhi, vantshwa vo tala va heta malembe ya vona ya ku nghena xikolo va ri ni gome naswona va titwa va nga sirhelelekanga. Hi byihi vuyelo bya ku hanya hi ndlela yoleyo?

Vuyelo eMirini Ni Le Mintlhavekweni

Xiviko lexi humaka eka Vandla ra Tiko ra Vativi va Mianakanyo eUnited States xi vula leswaku siku ni siku vana lava tlulaka 160 000 va xwa exikolweni hikwalaho ka ku chava ku xanisiwa. Lava va hlaseriwaka va nga ha tshika ku vulavula hi xikolo kumbe hi tidyondzo kumbe mintirho yo karhi ya le xikolweni. Va nga ha ringeta ku ya exikolweni nsimbi se yi be yi tlhela yi hola kumbe va lahlekeriwa hi tidyondzo tin’wana hambi ku ri ku nyikela swivangelo swin’wana leswaku va tshika xikolo hi ku helela.

Xana u nga va vona njhani vana lava nga xanisiwa? Va nga ha va ni swipfukela, va va ni ximbilwambilwana, va tshama va pfilunganyekile kumbe va vonaka va karhele ni ku va nconge yin’we. Va nga ha hlundzukela swirho swa ndyangu kumbe tintangha ni vanghana va vona. Vahlaleri lava nga riki na nandzu lava vonaka ku xanisiwa ka van’wana na vona va langutana ni vuyelo byo vava. Leswi va swi voneke swi endla leswaku va chava, kutani swa va kavanyeta leswaku va nga dyondzi.

Hambiswiritano, magazini wa Pediatrics in Review wu ri: “Ku xanisiwa ka vanhu ku endla leswaku ku va ni madzolonga etikweni naswona van’wana va tidlaya kumbe va dlaya vanhu van’wana. Vana vo tala lava hlaseriweke va heleriwe hi matimba ngopfu lerova van’wana va kala va endla swilo leswi hoxaka vutomi bya vona ekhombyeni kumbe va rihisela hi ndlela leyi nga ni khombo.”

Dok. Ed Adlaf, n’wasayense la endlaka vulavisisi tlhelo profesa wa rihanyo ra tiko eYunivhesiti ya Toronto, u karhatiwe hileswaku “lava va xanisaka kumbe ku xanisiwa hi van’wana va le khombyeni lerikulu ra ku vaviseka emintlhavekweni sweswi kumbe enkarhini lowu taka.” Hi lembe ra 2001, swichudeni swa le Ontario leswi tlulaka 225 000 swi kamberiwile, naswona leswi nga exikarhi ka n’we-xa-mune na n’we-xa-nharhu swi katsekile eku xaniseni kumbe eku xanisiweni hi van’wana. Eka ntlawa wolowo, un’we eka va khume u tshame a ehleketa ngopfu hi ku tidlaya.

Ku tshamela ku xanisiwa swi nga ha endla leswaku munhu a nga ha titshembi, a va ni swiphiqo leswikulu swa rihanyo hambi ku ri ku lahlekeriwa hi ntirho-vutomi lowu a a lava ku tihlawulela wona. Lava va xanisiwaka va nga ha kingindziwa hi nhloko, va va ni nkelunkelu, va tshamela ku vilela ni ku va ni gome. Van’wana va va ni ntshikilelo endzhaku ka ku xanisiwa. Loko munhu a vavisiwile emirini a nga ha kuma nchavelelo lowu humaka eka vanhu van’wana, kambe swi nga ha endleka a nga wu kumi nchavelelo wo tano loko a vaviseke emintlhavekweni. Ku vaviseka koloko a ku vonaki. Xisweswo ematshan’weni yo n’wi chavelela, vanghana ni vandyangu wa munhu yoloye va nga ha karharisiwa hi swirilo swakwe.

Ku xanisa vanhu van’wana swi ni vuyelo byo biha ni le ka munhu la xanisaka van’wana. Loko va nga tshikisiwi va ha ri vatsongo, swi nga ha endleka va xanisa vanhu van’wana emintirhweni. Entiyisweni, minkambisiso yi kombise leswaku lava va xanisaka van’wana va kula ni moya wolowo. Va nga ha endla milandzu.

Ndlela Leyi Ndyangu Wu Khumbekaka Ha Yona

Ku xanisa vanhu entirhweni swi khumba ku rhula ka ndyangu. Swi nga ha endla leswaku munhu la tshameke a xanisa kumbe ku xanisiwa hi van’wana, a lava ku va twisa ku vava vanhu lava a va rhandzaka. Tlhandlakambirhi, swi nga ha endla leswaku munghana wa vukati kumbe xirho xa ndyangu xi seketela la hlaseriweke hi ku lwa ni loyi a n’wi hlaseleke. Hi hala tlhelo, munghana wa vukati a nga ha sola munghana wakwe wa vukati hi ku va a koke mati hi nsele. Loko munhu yoloye a ya emahlweni a xanisa van’wana, hambi ku ri munghana wakwe wa vukati loyi a a n’wi seketela a nga ha hetelela a nga ha swi koti ku lehisa mbilu. Loko malembe ma ri karhi ma famba, ndyangu wu nga ha hahluka.

Eswiyin’weni swin’wana, ku xanisiwa ka vanhu van’wana ku endle leswaku van’wana va lahlekeriwa hi mintirho ya vona ni leswi a va tihanyisa ha swona, va hambana va tlhela va dlaya vukati, hambi ku ri ku tidlaya. Vanhu va nga ri vangani ni lava endlaka mbirhi-xa-nharhu va le Australia, lava va xanisiweke emintirhweni va vike vuyelo byo biha lebyi vaka kona eka vanhu lava nga ekusuhi ngopfu na vona, ku fana ni swigangu swa vona, lava va tekaneke na vona kumbe ndyangu wa vona.

Ku Xanisa Van’wana Swi Tisa Vuyelo Byo Biha Swinene

Ku xanisa van’wana entirhweni swi koxa swo tala eka vathori. Munhu la xanisaka van’wana entirhweni ku nga ha va ndhuna leyi tseketselaka kumbe vatirhi lava nga ni makungu yo biha, va nga ha va vavanuna kumbe vavasati. Vanhu vo tano va rhandza ku lawula ngopfu, va landzelela vuxokoxoko hinkwabyo, naswona va tsongahata van’wana hi ku va sola-sola ni ku tshamela ku va vona swihoxo, hakanyingi va va nyumisa emahlweni ka van’wana. Lava xanisaka van’wana a va tali ku vona tihanyi ta vona kumbe ku tisola hi leswi va swi endleke. Hakanyingi va hlasela vatirhi lava nga ni vutshila, lavo tshembeka naswona va rhandziwaka hi vatirhi-kulobye.

Vatirhi lava xanisiwaka a va ha swi koti ku tirha hi mfanelo. Vatirhi lava vonaka van’wana va xanisiwa na vona a va ha bindzuli kahle entirhweni. Ku xanisa vatirhi swi nga ha va endla va tivona onge a va tshembekanga kahle eka muthori wa vona naswona a va ha tinyiketeli ngopfu entirhweni. Xiviko xin’wana xi vula leswaku ku xanisiwa ka vanhu emintirhweni swi koxa United Kingdom kwalomu ka 24 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi lembe ni lembe. Naswona ku vuriwa leswaku ku tikhoma ko tano hi kona loku vangaka mavabyi ya ntshikilelo lama tlulaka 30 wa tiphesente.

Kunene, ku xanisa van’wana swi ni vuyelo byo biha swinene emisaveni hinkwayo. Kutani xivutiso xa tlakuka, Xana xi kona lexi nga endliwaka ku lawula xiphiqo lexi ni ku xi herisa?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Ku xanisiwa ka vanhu entirhweni se swi tolovelekile hambileswi swi nga riki swinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Lava tshamelaka ku hlaseriwa va nga ha va ni gome naswona va va ni xivundza