Ku Fularhela Moya Wa Ku Xanisa Van’wana

‘Munhu wa swi dyondza ku xanisa van’wana, naswona nchumu lowu munhu a wu dyondzeke a nga ha ku wu thya, ehansi.’—Dok. C. Sally Murphy.

MUNHU la xanisaka van’wana swin’we ni la xanisiwaka, havumbirhi va lava mpfuno. La xanisaka van’wana u fanele a dyondza ku hanyisana ni vanhu van’wana handle ko tirhisa matimba yakwe hi ndlela yo biha. Naswona lava xanisiwaka va fanele va kuma tindlela leti tirhaka ta ku langutana ni xiphiqo lexi.

Hakanyingi, munhu la xanisaka van’wana a nga swi koti ku hanyisana na vona, naswona a nga swi twisisi leswaku va titwa njhani vanhu lava a va cinisaka mbotela. U fanele a vekiwa tihlo naswona a dyondzisiwa ku bula kahle ni van’wana. Buku leyi nge Take Action Against Bullying yi ri: “Lava xanisaka van’wana va ta hambeta va xanisa van’wana vutomi bya vona hinkwabyo, handle ka loko vo dyondza mahanyelo lamantshwa naswona va hanya ha wona. Va xanisa vanghana va vona va vukati, vana va vona minkarhi yin’wana ni lava va nga ehansi ka vona emintirhweni.”

Va Pfune Leswaku Va Nga Xanisi Van’wana

Ku letela vana va ha ri vatsongo leswaku va va ni nsovo swi nga va pfuna leswaku va nga xanisi van’wana. Vadyondzisi ematikweni man’wana ya misava va sungule madyondziselo man’wana lamantshwa lama vuriwaka ku letela hi nsovo. Xikongomelo xa vona i ku dyondzisa vana va ha ri ni malembe ya ntlhanu ku twisisa mintlhaveko ya vanhu van’wana ni ku kombisa vanhu van’wana tintswalo. Hambileswi swi nga tiviwiki kahle leswaku endzhaku ka malembe munhu u ta va a ri njhani, kambe vuyelo bya sweswi byi kombisa leswaku lava va leteriweke hi ndlela yoleyo a va na lunya ngopfu loko va pimanisiwa ni lava va nga leteriwangiki hi ndlela yoleyo.

Wena mutswari, a wu fanelanga u tshika ndzetelo wolowo leswaku wu endliwa hi swikolo ntsena. Loko u nga swi lavi leswaku n’wana wa wena a xanisa van’wana, u fanele u n’wi dyondzisa hi rito ni hi xikombiso malunghana ni ndlela yo khoma van’wana hi xichavo ni ku va xixima. I yini lexi nga ku pfunaka? Kumbexana, u na yona buku ya kahle swinene kambe leyi nga tekeriwiki enhlokweni ya ku va letela—Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele. Xana yi nga pfuna njhani?

Phela, yi yi veka erivaleni ndlela leyi Xikwembu xi ti twisaka xiswona hi ku xanisa vanhu van’wana. Xa swi nyenya! Bibele yi vula leswi hi Xikwembu: “Kunene moya-xiviri [wa xona] wa n’wi venga un’wana ni un’wana la rhandzaka madzolonga.” (Pisalema 11:5) Tlhandlakambirhi, Xikwembu xa swi vona leswi endlekaka. Bibele yi kombisa leswaku xi tisorile kumbe xi ve ni nhlomulo loko Vaisrayele va xaniseka “hikuva vatshikileri va vona a va va yingayingisa.” (Vaavanyisi 2:18) Eminkarhini yo tala Xikwembu xi xupule lava a va tirhisa matimba ya vona hi ndlela yo biha ni ku xanisa lavo tsana ni lava a va nga sirhelelekanga.—Eksoda 22:22-24.

Bibele yi tamele dyondzo leyikulu ku tlula hinkwato leti tshameke ti nyikeriwa malunghana ni ku kombisa ntwela-vusiwana. Yesu u te: “Hikokwalaho, swilo hinkwaswo, leswi mi lavaka vanhu va swi endla eka n’wina, na n’wina mi fanele mi swi endla eka vona.” (Matewu 7:12) Ku dyondzisa vana ku namarhela Nawu-nsinya wolowo—ku wu rhandza ni ku hanya ha wona—a swi olovi; swi lava xikombiso lexinene, ku phikelela ni matshalatshala lamakulu, ngopfu-ngopfu hileswi vana lavatsongo hi ntumbuluko va nga ni vutianakanyi. Kambe matshalatshala hinkwawo lawa u nga ma endlaka i ya nkoka. Loko vana va wena va dyondza ku va ni tintswalo ni ntwela-vusiwana, va ta yi venga mhaka ya ku xanisa van’wana.

Ku Pfuna Lava Hlaseriweke

Lava va hlaseriweke, ngopfu-ngopfu lavatsongo va langutane ni ntlhontlho wo tika—wa ku hlayisa langutelo leri faneleke loko va ri ehansi ka ntshikilelo. Loko munhu a ku hlasela, swi nga ha endleka u lava ku ku pfilunganya emintlhavekweni. U va a langutele leswaku u hlundzuka ngopfu kumbe u chuha. Loko u hlundzuka kumbe u rila kutani u kombisa leswaku u vavisekile kumbe u chuhile, hi swona leswi munhu la xanisaka van’wana a swi lavaka. Kutani a nga ha phindha-phindha nchumu lowu fanaka.

Xana u nga endla yini? Ehleketa hi swiringanyeto leswi landzelaka. Loko swi tsariwa, a ku ehleketiwa hi vana, kambe nkongomiso wa kona wu nga ha tirha ni le ka vanhu lavakulu lava langutaneke ni vanhu lava xanisaka van’wana.

◼ Tshama u rhombile. U nga hlundzuki. Bibele yi nyikela xitsundzuxo lexi hi vutlhari: “Tshika ku hlundzuka, siya vukarhi.” (Pisalema 37:8) Loko u tsandzeka ku lawula ku hlundzuka ka wena, u tiveka ehansi ka ku lawuriwa hi munhu la xanisaka van’wana, naswona u nga ha endla swilo leswi u nga ha tisolaka ha swona.—Swivuriso 25:28.

◼ Ringeta ku ka u nga ehleketi hi ku rihisela. Hakanyingi ku rihisela ku vanga ku rihisela kun’wana. Eswiyin’weni hinkwaswo, ku rihisela a ku pfuni. Nhwanyana un’wana la nga ni malembe ya 16 la biweke hi vantshwa va ntlhanu u ri: “Ndzi tibyele ndzi ku, ‘Na mina va ta ndzi tiva.’ Kutani ndzi pfuniwe hi vanghana va mina ivi hi rihisela eka vambirhi va lava ndzi hlaseleke.” Vuyelo byi ve byihi? U ri: “Ndzi titwe ndzi ri xikangalafula.” Naswona ndlela leyi a ti khomaka ha yona yi sungule ku nyanya endzhaku ka sweswo. Tsundzuka marito ya vutlhari ya Bibele: “Mi nga tlheriseli swo biha hi swo biha hambi eka mani.”—Varhoma 12:17.

◼ Loko timhaka ti sungula ku biha, u nga ha yima-yimi, suka. Bibele yi ri: “Loko mholovo yi nga si pfuka, suka.” (Swivuriso 17:14) Evuton’wini bya wena, ringeta ku papalata lava talaka ku xanisa van’wana. Swivuriso 22:3 yi ri: “U tlharihile la voneke khombo kutani a tumbela, kambe la nga riki na ntokoto u ye emahlweni kutani u fanele a xupuriwa.”

◼ Loko munhu a ya emahlweni a ku karhata, swi nga ha lava u tivulavulela. Hlawula nkarhi lowu moya wu nga ehansi, languta munhu ematihlweni, kutani u vulavula hi xivindzi, u nga tlatlarhuki. N’wi byele leswaku a wu swi rhandzi leswi a swi endlaka—a swi tsakisi, swa vava. U nga tirhisi marito lama vungunyaka kumbe lama tlhontlhaka.—Swivuriso 15:1.

◼ Vulavula ni munhu lonkulu la wupfeke, la khathalaka malunghana ni ku karhatiwa koloko. Boxa xiphiqo lexi u nga na xona hi ku kongoma naswona u kombela leswaku a ku pfuna ku xi tlhantlha. Endla leswi fanaka hi swikhongelo swa wena leswi yaka eka Xikwembu, naswona leswi swi nga va mpfuno ni nchavelelo lowukulu.—1 Vatesalonika 5:17.

◼ Tsundzuka leswaku u wa risima. Munhu la xanisaka van’wana a nga ha lava u ehleketa leswaku a wu nchumu, leswaku u fanele u khomiwa hi ndlela yo biha. Kambe munhu yoloye a hi muavanyisi wa wena. Xikwembu hi xona muavanyisi, naswona xi languta leswinene eka un’wana ni un’wana wa hina. Munhu yoloye hi yena la nga riki nchumu hikwalaho ko tikhoma hi ndlela yoleyo.

Vatswari—Sirhelelani Vana Va N’wina

Vatswari va nga sungula ku pfuna vana va vona va ha ri vatsongo ku langutana ni swifamona swo tano. Hi xikombiso, va nga ha tirhisa mintlango leyi endlaka vana va vona va va swimunhuhatwa-nkulu swo karhi eka yona, ku endlela leswaku va titshemba.

Hambi ku ri ku yima—ku yima u ku tserhe—swi nga ha rhumela rungula ro karhi leri nga ha chavisaka swifamona swin’wana. Ku xi languta ematihlweni, u tikhoma mavoko onge a ri dumanga helo, ni ku vulavula hi rito ra matimba swi nga ha pfuna. Vatswari va khutaziwa ku dyondzisa vana va vona ku suka va famba, ku papalata swifamona ni ku kombela munhu lonkulu la tshembekaka leswaku a pfuna, ku fana ni mudyondzisi exikolweni.

Ku herisa mukhuva wa ku xanisa van’wana swi sungula hi ku dyondzisa ndyangu. Vatswari lava tinyikaka nkarhi ni vana va vona, hi ku lehisa mbilu na hi ntwela-vusiwana va yingisa leswi va karhataka, va va endla va titwa va ri va nkoka, nileswaku va lava ku va seketela naswona va rhandzeka. Vativi vo tala lava nyikaka switsundzuxo eka vatswari ni hi tindlela to lwa ni swiphiqo swa ntshikilelo wa tintangha va khutaza vatswari leswaku va pfuna vana leswaku va titshemba. Vonelo rero lerinene ra va pfuna leswaku va nga vonaki va ri swikamba leswi faneleke swi hlaseriwa hi vaxanisi va vanhu.

Kambe ku ni swin’wana swa nkoka ku tlula ku vulavula ntsena. Xirho ha xin’we xa ndyangu xi fanele xi dyondza ku khoma van’wana hi xichavo ni ku va xixima, swin’we ni ku hlakulela moya wa ntwela-vusiwana. Hikwalaho, u nga pfumeleli moya wa ku xanisa van’wana ekaya ra wena. Endla leswaku kaya ra wena ri va ndhawu leyi sirhelelekeke, leyi nga ni xichavo ni rirhandzu.

Ku Hela Ka Ku Xanisa Van’wana

‘Munhu u fume munhu ku n’wi endla swo biha.’ (Eklesiasta 8:9) Hi yona ndlela leyi Bibele yi katsakanyaka matimu ya vanhu ha yona. Kunene, vanhu va xanisiwe hi van’wana magidi ya malembe. Mutsari wa Bibele u te: “Mina yoloyi ndzi vuyile leswaku ndzi ta vona swiendlo hinkwaswo swa ku tshikilela leswi endliwaka ehansi ka dyambu, kutani waswivo, mihloti ya lava va tshikileriwaka, kambe a va nga ri na muchaveleri; naswona lava va va tshikilelaka a va ri ni matimba, lerova a va nga ri na muchaveleri.”—Eklesiasta 4:1.

Hambiswiritano, Xikwembu xa swi vona hinkwaswo swiendlo swa ku xanisa van’wana la misaveni, naswona xi ni ntwela-vusiwana eka lava va tshikileriweke. Kambe, xana xi ta kala xi endla swo karhi ha swona? Ina, xi ta swi endla! Vona xitshembiso xa xona lexi kumekaka eka Mikiya 4:4: “Entiyisweni va ta tshama, un’wana ni un’wana ehansi ka murhi wakwe wa vhinya ni le hansi ka nkuwa wakwe, a ku nge vi na munhu loyi a va chavisaka; hikuva nomu wa Yehovha wa mavuthu wu swi vurile.”

Ehleketa leswaku misava yi ta va njhani loko xitshembiso xexo xi hetiseka. A ku nge he vi na munhu la chavisaka van’wana—a ku nge he vi na vanhu lava xanisaka van’wana! Xana sweswo a swi tsakisi? Kambe Xikwembu a xi lo tshembisa sweswo ntsena hi vumundzuku. Sweswi ku ni dyondzo leyi pfunaka swinene ya Bibele emisaveni hinkwayo. Yi tswala mihandzu leyinene. Lava va hlanganyelaka eka yona va dyondzisiwa ku cinca vumunhu bya vona lebyo oma nhloko leswaku va va ni ku rhula ni vanhu van’wana swin’we ni ku khoma van’wana hi ndlela ya xichavo. (Vaefesa 4:22-24) Ku nga ri khale, mimbuyelo ya dyondzo yoleyo leyinene ngopfu yi ta vonaka emisaveni, naswona xiphiqo xa ku xanisiwa ka vanhu van’wana a xi nge he vi kona. Xitshembiso xa Xikwembu lexi rhekhodiweke eBibeleni xi ta hetiseka. Kutani hinkwavo lava hanyaka va ta hanya emisaveni leyi nga riki na vanhu lava xanisaka van’wana!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

A wu fanelanga u khomiwa hi tingana ta ku papalata munhu la xanisaka van’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Endyangwini lowu nga ni ku rhula, vana va dyondzisiwa tindlela ta ku langutana ni munhu la xanisaka van’wana

[Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

Dyondzisa vana va wena ku tivulavulela va nga gega-gegi, kambe hi ndlela leyi nga ni vutlhari