Ku Xanisa Van’wana—I Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

“Loko wo ta exikolweni mundzuku, hi ta ku dlaya.”—Nhwanyana un’wana la nga boxangiki vito rakwe u bele xichudeni xa le Canada lexi vuriwaka Kristen riqingho a xi xungeta hi marito wolawo.a

“A ndzi munhu la talaka ku kombisa ndlela leyi ndzi titwaka ha yona, kambe swi fike laha a ndzi nga ha swi lavi ku ya exikolweni. Khwiri a ri pandza, naswona mpundzu wun’wana ni wun’wana loko ndzi heta ku fihlula, a ndzi hlanta.”—Hiromi, xichudeni lexi nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi eJapani, u tsundzuka ndlela leyi a a titwa ha yona hikwalaho ko xanisiwa.

XANA u tshame u karhatiwa hi munhu la xanisaka van’wana? Vo tala va hina hi tshame hi xanisiwa. Swi nga ha endleka a ku ri exikolweni, entirhweni, kumbe ekaya—hi kona laha matimba ma tirhisiwaka hi ndlela yo biha masiku lawa. Hi xikombiso, xihloko xin’wana lexi tsariweke eBritain, xi ringanyeta leswaku vanhu lavakulu va kwalomu ka 53 wa tiphesente va tseketseriwa hi munhu loyi va tekaneke na yena kumbe loyi va tshamaka na yena. Vanhu lava xanisaka van’wana swin’we ni lava va xanisiwaka va nga ha va va xinuna kumbe va xisati naswona va nga ha va va huma etikweni hambi rihi emisaveni.

Kahle-kahle, i yini lexi endlaka leswaku munhu a xanisa van’wana? Swi vonaka ku ri swilo swo tala leswi nga nyawuriki leswi tekaka nkarhi wo leha, a ko va nchumu wun’we kumbe swilo swo karhi ntsena. Dan Olweus, la nga mutivi wa mianakanyo tlhelo musunguri wa vukambisisi bya swivangelo leswi endlaka leswaku munhu a xanisa van’wana, u boxa mboyamelo lowu vanhu lava va nga na wona, ku pfuketana u va ni nkani swinene ni ku rhandza ku khonya exikarhi ka vanhu van’wana.

Kumbexana a ri kona rito rin’we leri hlamuselaka tindlela ta ku hambana-hambana ta maxaniselo lawa, kambe ku vuriwa leswaku i “ku endla hi vomu ni ku navela ku twisa munhu un’wana ku vava swin’we ni ku n’wi tshikilela.” Ntshikilelo lowu a wu vangiwi ntsena hi leswi swi humelelaka kambe ni hi ku chava leswi nga ha humelelaka. Leswi swi nga ha katsa ku khovolela, ku tshamela ku poyila munhu, ku n’wi chovola, ku n’wi hleva ni ku koxa leswikulu ngopfu eka yena.—Vona bokisi leri nga eka tluka 12.

Kristen, muntshwa la boxiweke eku sunguleni, a a tala ku chongorisiwa hi vanhu lava xanisaka van’wana emalembeni yo tala loko a ha nghena xikolo. Loko a ha ri exikolweni xa tindzumulo, vanhu lava xanisaka van’wana a va n’wi damarheta chepisi emisisini, va n’wi poyila hi ndlela leyi a a languteka ha yona naswona va n’wi tshembisa ku n’wi napa. Exikolweni xa le henhla, timhaka ti fike ti biha ngopfu lerova va kale va n’wi bela riqingho va n’wi xungeta hi ku n’wi dlaya. Sweswi u ni malembe ya 18 naswona u ri: “Exikolweni hilaha u faneleke u dyondza kona, ku nga ri ku ya xungetiwa hi rifu ni ku cinisiwa rhuvu-rhuvu.”

Dokodela un’wana wa mianakanyo u ri: “Swa vava kambe swi tolovelekile evanhwini. Van’wana va tsaka loko va tsongahata van’wanyana.” Loko munhu un’wana a ya emahlweni a xanisiwa, swi nga ha endla leswaku un’wana a rihisela hi ndlela leyi nga ni madzolonga ni khombo. Hi xikombiso, un’wana loyi a a tirha eka swo famba swa mani na mani loyi a a ri ni manghanghamela u vungunyiwe a tlhela a xanisiwa lerova a hetelela a dlaye vatirhi-kulobye va mune, kutani a tiduvula.

Ku Xanisa Vanhu Van’wana I Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

Emisaveni hinkwayo ku ni lava va xanisaka tintangha ta vona exikolweni. Nkambisiso lowu kandziyisiweke eka Pediatrics in Review wu kombisa leswaku eNorway, vana lava endlaka 14 wa tiphesente va xanisa van’wana kumbe va xanisiwa hi van’wana. EJapani, vana lava endlaka 15 wa tiphesente lava nga exikolweni xa le hansi va vula leswaku va xanisiwa, kasi eAustralia ni le Spaniya, xiphiqo lexi xi khumba vana lava endlaka 17 wa tiphesente. EBritain mutshila un’wana u vula leswaku 1,3 wa timiliyoni ta vana va katseka emhakeni leyi ya ku xanisa van’wana.

Profesa Amos Rolider wa Kholichi ya Emek Yizre’el u endle nkambisiso eka vana va 2 972 eswikolweni swa 21. Hi ku ya hi The Jerusalem Post, profesa loyi u kume leswaku “lava endlaka 65 wa tiphesente va vula leswaku va himiwa, va rahiwa, va dlidlimbetiwa kumbe ku cinisiwa mbotela hi vana van’wana.”

Ku xanisa vanhu van’wana lokuntshwa ni loku nga ni khombo i ka ku tirhisa swilo swa thekiniki—ku rhumela vanhu marungula ya nxungeto hi tiselfoni ni tikhompyuta. Vantshwa na vona va endla Web-site leyi nga ni rivengo hi munhu wo karhi loyi va n’wi vengaka, ku katsa ni vuxokoxoko bya munhu yoloye. Hi ku ya hi Dok. Wendy Craig wa le Yunivhesiti ya Queen eCanada, ku xanisa vanhu hi ndlela leyi swi ni “vuyelo byo biha swinene eka n’wana la xanisiwaka.”

ENtirhweni

Ku xanisa vanhu entirhweni hi xin’wana xa swilo leswi ku ririwaka ngopfu ha swona leswi vangaka madzolonga entirhweni. Entiyisweni, matiko man’wana ma vika leswaku swi andze ngopfu eka wona ku tlula xihlawuhlawu kumbe ku karhata munhu hikwalaho ka leswi a nga wa rimbewu ro karhi. Lembe ni lembe, munhu un’we eka vanhu va ntlhanu lava tirhaka eUnited States wa karhatiwa entirhweni.

EBritain, xiviko lexi humesiweke hi 2000 hi Yunivhesiti ya Manchester Institute of Science and Technology xi vule leswaku eka vathoriwa va 5 300 eka minhlangano ya 70, lava endlaka 47 wa tiphesente va vike leswaku va tshame va vona vanhu va xanisiwa emalembeni ya ntlhanu lama hundzeke. Nkambisiso lowu endliweke hi 1996 hi Yuniyoni ya le Yuropa leyi burisaneke ni vanhu va 15 800 ematikweni ya 15 lama nga swirho, wu kombise leswaku vanhu lava endlaka tiphesente ta nhungu—ku nga vatirhi va kwalomu ka 12 wa timiliyoni—a va cinisiwa rhuvu-rhuvu kumbe ku xanisiwa.

Ku nga khathariseki leswaku hi le xikolweni kumbe entirhweni, swi vonaka onge vanhu va xanisiwa hi ndlela leyi fanaka—ku tirhisiwa ka matimba leswaku ku vavisiwa kumbe ku tsongahatiwa munhu un’wana. Kambe, ha yini vanhu van’wana va xanisa van’wanyana? Xana ku va ni vuyelo byihi? Naswona i yini lexi nga endliwaka ha swona?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 12]

Vanhu Lava Xanisaka Van’wana

◼ Lava Baka: Swa olova ku vona maxaniselo lawa. Va kombisa vukarhi bya vona hi ku ba, hi ku dlidlimbeta kumbe ku raha vanhu van’wana—kumbe hi ku onha nhundzu ya van’wana.

◼ Lava Tseketselaka: Va tirhisa marito leswaku va tlhava ni ku tsongahata van’wana, kumbexana hi ku va gwara, ku va poyila kumbe hi ku tshamela ku va vungunya.

◼ Lava Hlevaka: Va hangalasa mavunwa hi vanhu van’wana. Hi xitalo i vavasati lava xanisaka van’wana lava talaka ku endla leswi.

◼ Lava Rihiselaka: Lava i vanhu lava xanisiwaka kutani na vona va sungula ku xanisa van’wana. Phela, a swi vuli leswaku lava xanisiweke na vona va fanele va xanisa van’wana; swo pfuna ntsena ku hlamusela xivangelo lexi endlaka leswaku va xanisa van’wana.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: Take Action Against Bullying, hi Gesele Lajoie, Alyson McLellan na Cindi Seddon