Ndzi fanele ndzi endla yini loko ndzi xanisiwa?

Ku xanisiwa a hi matlangwana. Ndzavisiso wun’wana wa le Britain wu kombise leswaku vantshwa lava tisungeke lava tlulaka 40 wa tiphesente, lava ku vulavuriweke ha vona eka mahungu, swi tikomba va endle sweswo hikwalaho ko xanisiwa.

Ku xanisiwa swi vula yini?

Ku xanisiwa a swi katsi ku biwa ntsena. Swi nga ha katsa ni leswi landzelaka.

• Ku hlaseriwa hi marito. Celine la nga ni malembe ya 20 u ri: “Vanhwanyana va nga vulavula marito yo tlhava. A ndzi nge ma rivali mavito lawa a va ndzi vitana ha wona ni leswi va swi vuleke. A va ndzi endla ndzi titwa ndzi ri xikangalafula. A swi ta antswa loko a va lo ndzi ba kunene.”

• Ku papalatiwa. Haley la nga ni malembe ya 18 u ri: “Vadyondzi-kulorhi a va sungula ku ndzi papalata. Ndlela leyi a va tshama ha yona hi nkarhi wa swakudya exikolweni, a yi kombisa leswaku a va lavi ku tshama na mina. Ndzi hete lembe hinkwaro ndzi rila naswona ndzi dya ndzi ri ndzexe.”

• Ku xanisa hi ku tirhisa swilo swa elektroniki. Daniel la nga ni malembe ya 14 u ri: “Hi ku tlika-tlika ku nga ri kungani ekhompyuteni, u nga ha onha ndhuma kumbe vutomi bya munhu un’wana. Swi nga ha twala swi ri ku hundzeleta kambe swi nga humelela!” Ku xanisa hi ku tirhisa swilo swa elektroniki swi katsa ku rhumela swifaniso leswi nga basangiki kumbe ku rhumela marungula hi selfoni.

Ha yini vanhu va xanisa van’wana?

Hi leswi swivangelo leswi tolovelekeke.

• Na vona va xanisiwile. Mufana un’wana la vuriwa Antonio la nga ni malembe ya 21 u ri: “A ndzi xanisiwa hi tintangha ta mina naswona sweswo swi endle leswaku na mina ndzi sungula ku xanisa van’wana leswaku ndzi ta amukeleka eka tona. Kambe hi ku famba ka nkarhi, ndzi swi xiyile leswaku leswi a ndzi swi endla a swi hoxile!”

• Va tekelela vanhu vo biha. Eka buku ya yena leyi nge, Life Strategies for Dealing With Bullies, Jay McGraw u tsale a ku: “Hakanyingi vantshwa lava xanisaka van’wana . . . va vone vatswari va vona, vabuti, vasesi kumbe swirho swin’wana swa le ndyangwini swi xanisa van’wana.”

• Va endla onge va antswa ku tlula van’wana kambe entiyisweni a swi tano. Eka buku ya yena leyi nge, The Bully, the Bullied, and the Bystander, Barbara Coloroso u ri: “Vana lava xanisaka van’wana va titwa va antswa ku tlula van’wana kambe entiyisweni swi va swi nga ri tano.”

I mani la talaka ku xanisiwa?

• 

  Lava papalataka ku tshama ni van’wana. Vantshwa lava nga tihlanganisiki ni van’wana, swa olova leswaku va xanisiwa.

• Vantshwa lava tikombaka va hambanile ni van’wana. Vanhu va tala ku xanisa vantshwa van’wana hikwalaho ka ndlela leyi va langutekaka ha yona, rixaka ra vona kumbe vukhongeri bya vona hambi ku ri ku lamala ko karhi—vaxanisi va lava nchumu wun’wana ni wun’wana lowu va nga wu tirhisaka ku ku xanisa ha wona.

• Vantshwa lava nga titshembiki. Vaxanisi va hatla va xiya lava vantshwa lava nga titshembiki. Vantshwa vo tano va xanisiwa hi ku olova hikuva a va swi koti ku tiyimela.

U nga endla yini loko u xanisiwa?

• 

  U nga lwi. Kylie nhwanyana la nga ni malembe ya 21 u ri: “Vaxanisi va lava ku vona loko va ta humelela eka leswi va swi endlaka. Loko u nga lwi, va hela matimba.” Bibele yi ri: “Lowo tlhariha u tshama a rhulile ku fika emakumu.”—Swivuriso 29:11.

• U nga tlheriseli. Ku rihisela swi ta nyanyisa xiyimo, a ku nge lulamisi nchumu. Bibele yi ri: “Mi nga tlheriseli swo biha hi swo biha hambi eka mani.”—Varhoma 12:17; Swivuriso 24:19.

• U nga tinghenisi eka swiphiqo. Endla hilaha u nga kotaka hakona leswaku u papalata vanhu ni swiyimo leswi nga ha endlaka u xanisiwa.—Swivuriso 22:3.

• Ringeta ku endla leswi nga languteriwangiki. Bibele yi ri: “Loko nhlamulo yi olova, yi tlherisa vukarhi.”—Swivuriso 15:1.

• Swi be hi makatla. Hi xikombiso, loko loyi a ku xanisaka a vula leswaku u nyuherile, u nga ha ku: “Ndzi nga swi kota ku wu hungutanyana miri.”

• Hambana na yena. Nora la nga ni malembe ya 19 u ri: “Ku va u miyela swi ta komba leswaku u wupfile naswona a wu fani ni loyi a ku xanisaka. Nakambe swa kombisa leswaku wa swi kota ku tikhoma—ku nga nchumu lowu loyi a ku xanisaka a nga riki na wona.”

• Hlakulela ku titshemba. Rita nhwanyana la nga ni malembe ya 20 u ri: “Vaxanisi va swi xiya loko u chava naswona va nga ha tirhisa ku chava ka wena leswaku va heta ku titshemba loku u nga na kona.”

• Byela munhu un’wana. Nkambisiso wun’wana wu vula leswaku vanhu lava tlulaka hafu lava xanisiwaka eka Internet, a va byeli munhu naswona swi nga endleka sweswo swi vangiwa hi tingana (ngopfu-ngopfu eka vafana) kumbe ku chava leswaku xiyimo xi ta nyanya. Kambe tsundzuka leswaku vaxanisi va tsaka loko u tumbeta u nga byeli munhu. Ku vulavula i goza ro sungula ro swi herisa.