Dyandza Leri Mbumburhelaka eDzongeni Wa Afrika

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EAFRIKA

VO TALA va ri a ku ri dyandza lerikulu ku tlurisa eka lembe xidzana leri. Van’wana va kale va vula leswaku a ku ri lerikulu ku tlurisa ematin’wini ya dzonga wa Afrika. Dyandza leri ra malembe mambirhi leri hlaseleke dzonga wa Afrika ri siye ndzhosi laha ri fambeke kona. “Swi bihe ku tlurisa, swi tlula kule ndlela leyi a hi anakanye ha yona,” ku vule murhangeri wa Operation Hunger vandla ro pfuna leri nga tiyimela ra Afrika Dzonga. “Loko hi endla mbalango wa rivala hi vona nhlomulo lowu chavisaka lowu nga vikiwangiki, ku xaniseka ni ku swela ka vanhu.”

“A ku na lexi u nga xi byalaka. Misava yi file,” ku vule murimi wa le mutini wun’wana la heleriweke hi ntshembo. Etindhawini tin’wana vaaki va kwalaho a va dya ridaka kumbe timitsu ta swimilana swa nhova. Mavandla lama pfunaka hi swakudya a ma nga swi koti ku enerisa vanhu hinkwavo. Hi ku ya hi The Guardian Weekly, “dzonga wa Afrika ri lahlekeriwe hi mpimo lowukulu wa swimilana swa rona ku tlula lowu nga lahleka eEtiyopiya ni le Sudan hi nkarhi wa dyandza ra wona lerikulu ra 1985.”

Dyandza ri endle leswaku vanhu va kwalomu ka 18 wa timiliyoni va sika. EAngola khombo ra kona a ri rikulu ku tlula hinkwawo ematin’wini ya tiko leri. Ku ringanyetiwa leswaku ku fe miliyoni ya tihomu, naswona hi lembe rin’we kwalomu ka 60 wa tiphesente ta swimilana swi file. Vanhu lava a va khumbeka swinene a va nga fikeleleki leswaku va pfuniwa. Hi August 1992, mbirhi-xa-nharhu xa swimilana swa Zambia swi file, naswona ku ringanyetiwa leswaku va boheke ku xava tithani leti endlaka miliyoni ta mavele ematikweni mambe. Kwalomu ka 1,7 wa timiliyoni ta vanhu a va sika.

EZimbabwe, leri tshameke ri vitaniwa dulu ra dzonga wa Afrika, mune wa timiliyoni a va lava mpfuno wa swakudya—kwalomu ka hafu ya vaaka-tiko. Eka ndhawu yin’wana mudyondzisi exikolweni u te: “Ku na mati matsongo swinene naswona ku hava mphakelo wa swakudya leswa ha riki kona. Ku hava hambi rinhi ra byanyi lera ha saleke emisaveni.”

Etindhawini tin’wana vanhu a va khandziya mirhi va kha matluka leswaku va ma sweka ivi va dya. Hulumendhe yi boheke ku hunguta mphakelo wa swakudya wu suka eka 15 wa tikhilogiramu wu ya eka 5 wa tikhilogiramu hi munhu. Tiva lerikulu leri endliweke hi munhu ra Kariba a ri phyile swinene hi mpfhuka ku va rona naswona mati a ma kala eBulawayo.

Magidi ya swiharhi leswi nge mintangeni ya swiharhi eZimbabwe a ku nga ri na ndlela yin’wana handle ko swi duvula, tanihi leswi a swi nga ri na mati lama eneleke. Phepha-hungu ri vikile: “Tinyanyana leti feke ti wile emirhini leyi omeke, timfutsu, tinyoka, vamanghovo ni switsotswana swi nyamalarile.”

Mozambhiki a ri ri rin’wana ra matiko lama khumbiweke swinene hi dyandza. Tiko leri a ri kuma 80 wa tiphesente ta swakudya swa rona hi mpfuno wa matiko man’wana, naswona ndzinganyeto wun’wana wu kombise leswaku 3,2 wa timiliyoni ta vanhu a va sika. Vabaleki va khithikanele eMalawi, Afrika Dzonga, eSwaziland ni le Zimbabwe. Kambe leswi dyandza se ri yaka ri hela, vabaleki vo tala va mukile.

Hakanyingi lava tshamaka emadorobeni a va swi voni leswi dyandza ri swi endleke eka vutomi bya vanhu va le makaya. Mufambisi la tirhanaka ni mphalalo wa swakudya u te: “Ku onhaka loku vangiweke hi dyandza ku vonaka ku ri kutsongo eka vanhu vo tala va le tindhawini ta le madorobeni, lava va nga pona ku pfumaleka ka swakudya ni ku kayivela ka mati.”

Hambi leswi timpfula ti tiseke ku wisa ko karhi etindhawini to tala, eswiphen’wini swa le Mozambhiki, Swaziland na Afrika Dzonga ka ha laveka mpfula leyi engetelekeke. Swi le rivaleni leswaku vuyelo bya dyandza leri byi ta hambeta eka malembe yo tala lama ha taka.

Kutani, entiyisweni, xivangelo xin’wana xa dyandza i ku pfumaleka ka mpfula. Kambe vuyelo bya kona byi engeteriwa hi swiphiqo swin’wana leswi faneleke ku kambisisiwa.

Swiphiqo Swin’wana

EAfrika vuyelo bya dyandza byi engeteriwa swinene hi minkitsinkitsi ya timhaka ta tipolitiki. Matiko lama langutaneke swinene ni ku kayivela lokukulu ka swakudya hi lama weriweke hi minkitsinkitsi yo tano. Swikombiso swa kona i Angola, Etiyopiya, Mozambhiki, na Somalia. Tinyimpi ti kavanyete vurimi ivi ti vangela varimi vo tala ku baleka, va siya masimu ya vona ya nga languteriwi hi munhu.

Xivangelo xin’wana xa dyandza lexi ku kaneriwaka ha xona i nthyakiso wa moya lowu endliwaka hi munhu lowu van’wana va vulaka leswaku hi wona wu vangaka misava yi kufumela swonghasi. Xivangelo xin’wana i ku engeteleka ka vaaki. Mpimo hi xiringaniso wa ku engeteleka hi lembe eAfrika wu endla tiphesente tinharhu, ku nga mpimo lowu tlakukeke swinene emisaveni. Leswaku va kota ku langutana ni milomu leyi engetelekeke leyi lavaka ku phameriwa, varimi va rima misava leyi nga riki na swakudya naswona a va tshiki nsimu yi etlela leswaku yi ta kota ku pfuxeteka.

Ku tlula kwalaho, makhwati ya karhi ya herisiwa, ngopfu-ngopfu leswaku ku lunghisiwa ndhawu leyi engetelekeke yo rima eka yona. Hi ku ya hi magazini lowu nge African Insight, malembe ya 20 lama hundzeke 20 wa tiphesente ta Etiyopiya a ku ri makhwati; kambe sweswi ko va tiphesente timbirhi ntsena. Eka swiphiqo hinkwaswo swa mbango leswi xungetaka misava, valawuri van’wana va ri ku herisiwa ka makhwati hi wona nxungeto lowukulu. Swi khumba maxelo naswona swi hoxa xandla eka ku kukuleka ka misava, xikan’we ni ku andza ka tindhawu leti nga makwandzasi.

Tihulumendhe tin’wana ta le Afrika ti yise nxavo wa swakudya ni swifuwo ehansi leswaku ti kota ku xaveriwa hi vanhu va le madorobeni. Leswi swi heta varimi matimba, lava va nga ha vuyeriwiki hi ku rima. Hikwalaho ka sweswo, hulumendhe ya Zimbabwe yi engetele nxavo wa mavele hi tiphesente ta 64 leswaku va khutaza varimi ku rima lama engetelekeke.

Xana Ntlhantlho Hi Wihi?

Vativi va ni swiringanyeto swo tala. Kambe minkarhi yin’wana va tsundzuxe matiko ya Afrika ku tekelela tindlela ta vurimi ta le Vupela-dyambu, leti ti nga vonaka ti nga tirhi embangwini wa Afrika.

Mintlhantlho leyi tirhaka yi laveka hi xihatla. Mufambisi-nkulu wa le Afrika wa vandla ra UN Economic Commission for Africa u te: “Hi ku xiya nkambisiso wa ikhonomi lowu hi wu endleke ku fikela sweswi, Afrika hi lembe ra 2000 ri ta va ri nga ha ri endzhopeni lowu ri nga eka wona sweswi. Ri ta va se ri fike etshakwini ra khele lera ntima.”

Nchumu lowu swi nge rivaleni leswaku wa laveka, i ku herisiwa ka minkitsikitsi ya tipolitiki ni ku herisiwa ka madzolonga ni nyimpi. Ku tirhisana ka matiko lama nga vaakelani naswona i swa nkoka.

Hi ku ya hi UN Food and Agriculture Organization, Afrika ri nga swi kota ku phamela vaaki va rona va andzisiwe kanharhu. Kambe swakudya leswi ri swi humesaka swi ye swi hunguteka hi makume ya malembe, naswona hi ku ya hi mpimo lowu vaaki va rona va andzaka ha wona sweswi, va nga andza kambirhi ku nga si hela 30 wa malembe.

Mpfuno wa swakudya lowu humaka ematikweni mambe handle ko kanakana wu ponisile vo tala eka nsiko. Kambe, mpfuno wolowo lowu taka nkarhi na nkarhi a hi ntlhantlho wa xiphiqo, naswona wu ni vuyelo lebyi nga tsakisiki hi leswi wu endlaka varimi va kwalaho va loloha ku rima. Vona a va nge he swi koti ku xavisa leswi va swi humesaka hi nxavo lowu ringaneleke, naswona hakanyingi vanhu va sungula ku tsakela swakudya swa matiko mambe ivi va nga ha lavi ku twa hi tindzoho ta kwalaho.

Xana Ku Endliwa Yini?

Matshalatshala lama nga heriki ya vo tala lava hi rirhandzu va lavaka ku pfuna vanhu va Afrika ma khenseka. Etindhawini tin’wana matshalatshala yo tano ya tise vuyelo. EZimbabwe nkambisiso wa matiko man’wana wu sungule nongonoko wa ku byala mirhi leyi twananaka ni tindhawu leti omeke, naswona leyi kulaka hi ku hatlisa. Xikongomelo xa ku byariwa ka mirhi leyi hi xitalo i ku pfuneta ku antswisa ku pfumaleka ka swo tshivela, tanihi leswi 80 wa tiphesente ta vanhu va tirhisaka tihunyi loko va sweka.

Emutini wa Charinge endhawini leyi hlaseriweke hi dyandza eMasvingo, eZimbabwe, varimi va khutaziwe ku bidela matsavu ni mirhi ya mihandzu hi maribye. Hi ndlela yoleyo, a va nge tirhisi mati yo tala, nakambe swimilana swi kula kahle. Varimi a va kota ni ku xavisa swakudya eka van’wana lava pfumalaka.

EAfrika Dzonga feme leyikulu yi hundzule swin’wana efektri ya yona ya ku endla oyili hi malahla hi leswaku eku heteleleni mati hinkwawo lama tirhisiweke ma ta tirhisiwa hi vanhu endzhaku ka loko ya tengisiwile. Hambi leswi ku tengisa mati ya le tifemeni swi durhaka, Afrika Dzonga ri lava ku hetelela ri basisa kwalomu ka 70 wa tiphesente ta mati ya rona ya le tifemeni.

ELuanshya, eZambia, va dyondzisiwe leswaku timbaweni i swakudya leswi nga sivaka leswi tolovelekeke, naswona i tinene nakambe ti fuwile. Mutirhi la pfunaka u te: “Mafu yo tala lama vangiwaka hi nsiko ma va kona hi March na hi June loko swakudya swa siku na siku swa ndhavuko swi kala. Hambi swi ri tano, timbaweni ti tshoveriwa hi April naswona ti kota ku tshama ku tlula swakudya swa siku na siku swo kota mavele ni n’wahuva.”

Hambi leswi matshalatshala lawa yo hlula swiphiqo swa dyandza ni ku pfumaleka ka swakudya ma nga ha vaka manene ngopfu, munhu ni vuthekiniki ni nhluvuko wa yena a nga swi kotanga ku heta dyandza ra le Afrika. Ko va munhu Un’we la twisisaka swiphiqo leswi hinkwaswo, naswona i khale a boxe ntlhantlho wa kona. Ehansi ka ku fuma ka Mfumo wa Yehovha Xikwembu hi Hosi ya yena leyi hlawuriweke Yesu Kreste, marito ya muprofeta Esaya ku nga ri khale ya ta hetiseka hi xiviri emisaveni hinkwayo: “Mati ma ta khuluka mananga, ni ŝinambyana ŝi ta khulukela makwanḍasini. Makwanḍasi ya misav̌a ma ta hunḍuka mativ̌a ya mati, kutani tikweni le’ri omeke ku ta v̌a ni ŝihlov̌o ŝa mati; e tinḍawini laha timhungubye ti nga etlela kona, ku ta mila tinhlanga ni mav̌ungu.”—Esaya 35:6, 7.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Vaaki ni swifuwo a va vangisana matinyana lama a ma ha sele emiceleni leyi nga ni ndzhope

[Xihlovo Xa Kona]

The Star, Johannesburg, S.A.