Switlangiso Swa Namuntlha—Xana Swi Va Dyondzisa Yini Vana Va Hina?

HI NTUMBULUKO vana va lava ku tlanga. Hi ku ya hi buku leyi nge Choosing Toys for Children, vana lava nga ni rihanyo lerinene “xikan’we-kan’we va tiendlela vuvalangi ni milorho ya vona vini.” Leswi a swi ri tano ni le minkarhini ya khale. Enkarhini wolowo wa khale a swi tolovelekile ku vona vana ‘va tlanga emitsendzeleni.’ (Zakariya 8:5) Hakanyingi ku tlanga koloko a ku katsa ku endla mintlango ya xiviri leyi anakanyiwaka.—Ringanisa Matewu 11:16, 17.

Hikwalaho ke, hi laha ku faneleke ku tlanga ku vuriwa leswaku i ntirho wa n’wana, kutani loko sweswo swi ri ntiyiso, kutani switlangiso i switirho swa n’wana. Magazini lowu nge Parents wu ri: “Ku tlanga i ndlela leyi vana va dyondzaka ta misava ha yona. . . . Ku tlanga hi switlangiso swi hunguta misava yi va hi mpimo lowu ringanaka n’wana, misava leyi n’wana a kotaka ku yi khoma ni ku yi lawula. Ku tlanga ku kurisa misiha naswona ku vumba ntirhisano wa miri, ku n’wi nyika nkarhi wo tirhisana ni vana van’wana, ku n’wi pfuna ku hambanisa swilo leswi nga swa xiviri ni leswi ngo anakanyeriwa, naswona swi pfuna vana ku dyondza ku vulavurisana ni van’wana, ku nyikana nkarhi, ni ku avelana swilo. Ku tlanga ku endla n’wana a anakanya naswona ku n’wi nyika ntokoto ni vutshila byo ololoxa swiphiqo.”

Switlangiso a swi ri swa nkoka eka vana ni le minkarhini ya Bibele. Vutshuburi bya le Israyele byi fukule rifuwo ra switlangiso swa vana, swo kota swikocokoco, switswiriri, ni swimbitana leswi endliweke hi vumba ni swikalichana. The World Book Encyclopedia yi ri: “EAfrika ra khale, vana a va tsakisiwa hi tibolo, swiharhi swo tiendlela swo tlangisa leswi kokakokiwaka. Vana va le Greece ni le Rhoma ra khale a va tlangisa swikepe, makalichi, tihulahupu, ni swibvumisana. Hi Nguva ya le Xikarhi eYuropa, switlangiso leswi a swi tolovelekile a swi katsa timavulu ta vumba, swikocokoco, ni swipopana.”

Switlangiso leswi nyanyulaka, leswi tsakisaka ni leswi dyondzisaka swa ha ri swa nkoka ni namuntlha. Kambe, ku ni switlangiso swo tala ku tlurisa leswi xavisiwaka leswi handle ko kanakana swi nga faneriwiki hi nxavo wa swona. Xihloko lexi nga emagazinini wa Time hi 1992 xi te: “Loko u lava ku titsakisa hi ndlela leyinene ni leyi baseke, u nga languti mixaka ya switlangiso swa lembe leri. Phela, vumaki byin’wana ni byin’wana lebyikulu [byi] bumabumela switlangiso leswi hlambisaka timbilu.” Muxaka wun’wana wa switlangiso wu katsa nhloko ya munhu leyi endliweke hi pulasitiki leyi vana va nga yi vumba-vumbaka “hi ndlela leyi nyangatsaka hi laha swi nga kotekaka ha kona.” Nakambe ku ni switlangiso swin’wana leswi xavisiwaka leswi kombisaka matirhelo yo karhi ya miri, tanihi ku hlanta. Vatswari ni vana hi ku fanana va le hansi ka ntshikilelo lowukulu wa ku xava switlangiso leswi.

Ku Xavisela Vana

Magazini lowu nge Pediatrics in Review wu vula leswaku khale “Nawu wa Hammurabi a wu vula leswaku i xidyoho lexi faneriwaka hi rifu ku xavisela n’wana nchumu wihi na wihi.” Hambi swi ri tano, vumaki ni vanavetisi va switlangiso a swi va tovi helo loko va xavisa nhundzu ya vona leyo durha eka vana lava nga tiviki nchumu. Hi ku tirhisa vukambisisi lebyi rharhanganeke, vaendli va switlangiso va dyondza mianakanyo ya vana. Naswona hi ku hambeta va soholota lahaya ni lahaya eka leswi va swi endleke, va nga kota ku endla nchumu wa n’wexemu wu vonaka wu ri wa xikhale, naswona wa nan’waka wu vonaka swi boha ku va na wona.

Vumaki bya switlangiso byi tlhela byi tirhisa thelevhixini swinene. Le United States minongonoko ya thelevhixini ya vana yi tatiwa hi vunavetisi bya switlangiso. Hi ku soholota-soholota khamera, va humesa swifaniso, ni vuyimbeleri lebyi tsakisaka, vanavetisi va endla switlangiso leswi nga nyawuriki swi vonaka swi ri singita, swi nyanyula. Hambi leswi vanhu vo tala lavakulu va swi vonaka leswaku ku ni vukanganyisi eka ndlela leyi swi endliwaka ha yona, “vana lavatsongo va tshemba leswaku vanavetisi va vulavula ntiyiso.”—Pediatrics in Review.

Yo tala ya minongonoko leyi endleriweke vana yo va minongonoko hi vito kahle-kahle i minongonoko ya vunavetisi. Hi ku ya hi buku leyi nge Current Problems in Pediatrics, minongonoko yo tano yi “endleriwe ku xavisa xitlangiso ematshan’wini yo dyondzisa kumbe ku fuwisa vutomi bya vana.” Hi xikombiso, nongonoko lowu nge Teenage Mutant Ninja Turtles, wu navetise “ku tlula 70 wa swilo, mavele-ndzoho yo fihlula ni bayisikopo.”

Hi ku ya hi Pediatrics in Review, “minkambisiso yo tala yi kombisa leswaku vana lava kombiwaka swinavetiso va rilela vatswari va vona leswaku va va xavela swilo leswi navetisiwaka.” Musunguri wa khampani yin’wana ya matiko hinkwawo ya switlangiso, u ri: “U vona vana va ri karhi va koka-koka vatswari va vona hi majazi, kutani u va se u swi vonile leswaku va ri yini: ‘Loko ndzi nga kumi xitlangiso lexi, ndzi ta fa.’” Kutani ke, a swi hlamarisi leswaku eCanada ntsena, vaxavi va tirhisa ku tlula $1.2 wa tibiliyoni (R3,2 wa magidi ya timiliyoni) lembe rin’wana ni rin’wana va xavela vana, vatukulu, ni vanghana switlangiso.

Mintlango Ya Nyimpi

Mintlango ya nyimpi ya vhidiyo i yin’wana ya leyi dumeke swinene evumakini bya switlangiso. Vavulavuleri va yona, va ri mintlango yo tano yi nyika vana vutshila bya ku tlhantlha swiphiqo, yi pfuneta hi ntirhisano wa mahlo ni mavoko, ni ku pfuneta matirhelo ya misiha, xikan’we ni ku endla n’wana a lava ku tiva. Xihloko lexi nga eka The Toronto Star, xi te: “Loko xi tirhisiwa kahle, xitlangiso xa elektroniki a xi na khombo, naswona xi nga dyondzisa.” Phepha-hungu leri ri pfumerile, ‘kambe

hakanyingi i nchumu lowu hambanisaka n’wana ni van’wana, naswona xa godzombela.’

Anakanya hi mufana un’wana loyi a godzomberiweke hi ku tlanga mintlango ya vhidiyo ya nyimpi. Mana wakwe u ri: “A nga twi—a nga suki emahlweni ka xona kukondza a dlaya vanhu va kona hinkwavo.” Xana n’wana loyi u ni malembe mangani? Wo va na malembe mambirhi ntsena! Xikhudzwana xa yena xi ni mafidzula hikwalaho ko tlhaveketa tikunupu mune ku ya ka ntlhanu wa tiawara hi siku. Kambe, mana wakwe u vonaka swi nga n’wi karhati. “Nchumu lowu ntsena wu ndzi vilerisaka, hi leswaku u lava xin’wana ni xin’wana xi endleka xikan’we-kan’we,” u vula sweswo hi ku ba dyota. Ntlangu “wu hatlisa ngopfu . . . , kasi evuton’wini bya xiviri swilo a swi hatlisisi xiswona sweswo.”

Hi ku ya hi The Toronto Star, van’wana lava lwisanaka ni mintlango leyi ya vhidiyo va anakanya leswaku mintlango leyi “yi heta mongo wa vana wo dyondza ku titsakisa hi ku anakanya, ku hlaya kumbe ku hundzisa nkarhi hi swilo swin’wana swa ndhavuko, naswona yi va ringa leswaku va nga endli ntirho-kaya wa xikolo.” Valeteri van’wana va vana va kala va vula ni leswaku ‘mintlango ya vhidiyo i nchumu lowu nga ni khombo, lowu yengaka naswona yi kota ku hundzula vana va va van’warigombo na va homu ya mpambukwa.’

Ku haxa ka thelevhixini mahungu ya ku lahleriwa ka tibomo hi nkarhi wa nyimpi ya le Persian Gulf hi 1991, ku endle leswaku ku laviwa switlangiso swo tala leswi fanaka ni swa nyimpi yoleyo. Leswi a swi tele ngopfu a ku ri leswi fanaka ni magolonyi ya nyimpi, ti-Abrams, miseve ya Scud, ni swihaha-mpfhuka-phatsa swa Hind. Vativi va vula leswaku ku tlanga hi switlangiso swo tano swi ta endla vana swifamona ni ku va endla va nga byi chavi vukarhi. Kahle-kahle, ku tlanga hi swilo sweswo swi lwisana ni moya wa tsalwa ra Bibele eka Esaya 2:4, leri vhumbheke leswaku vanhu va Xikwembu va nga ka “va nga ha leteriwi nyimpi.”—The New English Bible.

Yi kona minkarhi leyi switlangiso leswi langutekaka swi ri swa xiviri, swo kota swibamu swa mati, swi sunguleke madzolonga ya xiviri. Edorobeni rin’wana ra le Amerika N’walungu, nyimpi yo lwa hi swibamu swa pulasitiki swa mati, yi vange nyimpi ya swibamu swa xiviri, ivi ku dlayiwa muntshwa wa malembe ya 15. Eka khamba rin’wana, vantshwa vambirhi va vavisiwe hi wanuna la nga ni xibamu, loyi a a hlundzukile endzhaku ka loko va n’wi tsakamise hi swibamu swa mati.

Leswi U Swi Vulaka

A hi vangani vatswari lava byarhaka vutihlamuleri bya vona, lava pfumelelaka madzolonga. Hambi swi ri tano, bindzu ra switlangiso swa nyimpi ro ya ri phuphuma. Minkarhi yin’wana vatswari va vona swi antswa ku honisa mimpimanyeto ya vona ku ri ni ku hlundzukisa n’wana. Hambi swi ri tano, hi ku endla tano va nga ha va va onha n’wana hi ndlela leyikulu. Mukambisisi wa rihanyo ra mianakanyo wa le Canada Susan Goldberg, u te: “Loko hina vatswari hi nyika vana va hina switlangiso, hi kombisa leswaku leswi xitlangiso xexo xi swi fanekiselaka ha swi amukela.” Ina, i swa ntumbuluko leswaku minkarhi yin’wana vana va va ni vukarhi. Mutivi un’wana wa mianakanyo u ri: “Hambi loko vana va nga ri na swibamu swo tlangisa, va tiendlela swa vona, hambi ku ri ku tirhisa tintiho ta vona.” A nga ha va a tiyisile. Kambe xana mutswari u fanele ku khutaza vukarhi hi ku nyika vana va yena swifanekiselo swa matlharhi ya vukarhi?

Nakambe i ntiyiso leswaku i vatsongo vana lava nga vaka swigevenga ntsena hikwalaho ka leswi va nga tlanga hi swibamu swo tlangisa. Kambe loko u nyika vana va wena switlangiso swo tano, xana u va byela yini? Xana u lava leswaku va teka madzolonga tanihi nchumu wo hungasa, kumbe leswaku ku dlaya ni nyimpi i swilo leswi nyanyulaka? Xana u va dyondzisa ku xixima mimpimanyeto ya Xikwembu? Rito ra xona ri ri: “Moya wa [Xikwembu] wu v̌enga la . . . ranḍaka ku pfukela matimba.”—Pisalema 11:5.

Susan Goldberg u ya emahlweni a vula leswaku ‘loko vana va heta nkarhi wo tala va tlanga hi nyimpi naswona vatswari va nga vuli nchumu, swi nga ha endleka leswaku va tirhisa vukarhi ku tlhantlha swiphiqo.’ Eka Vagalatiya 6:7 Bibele yi ri: “Xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, ú ta tshovela xona.” Xana n’wana a nga tshovela vumunhu lebyinene hi ku tlanga hi ku lwa?

Hambi swi ri tano, hi fanele hi tsundzuka leswaku vana hinkwavo va hambanile. N’wana un’wana a nga ha godzomberiwa hi ntlango wa elektroniki, kambe eka un’wana swi nga vi tano. Nakambe leswaku hakunene vana va ta teka mpfumawulo ni swifaniso swa vhidiyo, swa elektroniki, va swi endla hi xiviri, i nchumu lowu hi nga tiyisekiki ha wona. Hikwalaho ke, vatswari va fanele va kunguhata leswaku i yini lexi nga xinene eka vana va vona vini naswona va va ni vukheta lebyikulu loko va hlawula switlangiso swa vana va vona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ku tlanga ku pfuna vana leswaku va dyondza ku tirhisana ni van’wana