Vatswari—Hlawulani Switlangiso Swa Vana Va N’wina Hi Vutlharhi

VANA i “nḍaka ya Yehova,” ku vula Bibele. (Pisalema 127:3) Xisweswo vatswari lava chavaka Xikwembu va byi vona vutihlamuleri bya vona bya ku letela vana va vona “hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta Hosi.” (Vaefesa 6:4) A va tshiki vumaki bya switlangiso byi vumba vumunhu bya vana va vona.

Switlangiso swi nga yi kurisa swinene mintlhaveko ni mianakanyo ya n’wana. Hambi swi ri tano, leswi a swi vuli swona leswaku vatswari va fanele va heta mali yo tala va xava switlangiso swa thekinoloji ya le henhla. Switlangisi swin’wana leswinene ngopfu ni leswi endlaka mianakanyo yi tirha, a swi durhi.

Bokisi rinene ri nga hundzuriwa xiyindlwana, xihaha-mpfhuka, kumbe nchumu wun’wana ni wun’wana lowu mianakanyo ya n’wana yi nga wu anakanyaka. Baketi na foxolo swi nga pfuna n’wana ku aka swihondzo swa sava. Swibokisana, swiphephana leswi nga hlanganiseriwaka swi vumba xo karhi, ni tikhrayoni, na swona swi nga endla tiawara ta vutihungasi lebyi baseke. Eka vana lava kuleke, switirho swo mpfampfarhuta ni switirho swa xintirhwana lexi a xi rhandzaka swi nga n’wi dyondzisa vutshila lebyi tirhaka naswona swi n’wi pfulela ndlela leyinene ya ku tisungulela swilo swintshwa—hakunene swi tsakisa ngopfu ku tlula swivanhwana swa mintlango ya khompyutara.

Mintlango yin’wana a yi kali yi lava xitirho xo karhi. Ku famba enhoveni ku nga va mavonavona eka n’wana, ngopfu-ngopfu loko a famba ni mutswari wa rirhandzu loyi a tinyikaka nkarhi wo vulavula na yena. Phela, hambi ku ri mintirho ya xisekelo ya le kaya yi nga dyondzisiwa tanihi mintlango leyi tsakisaka. Penelope Leach ebukwini yakwe leyi nge Your Growing Child u ri: “Ku sweka khekhe kumbe swakudya, ku rima entangeni, ku basisa movha kumbe ku penda lwangu ra le ndzeni, ku ya eku xaveni kumbe ku hlambisa xin’wanana ku nga va ntirho eka wena, kambe eka n’wana wa wena ku nga va wun’wana wa mintlango leyi a yi tsakelaka swinene.”

Minkongomiso Ya Nkombo Leyi Pfunaka

I ntiyiso, switlangiso leswi xaviwaka swa pfuna na swona. Naswona loko mali ya ndyangu yi pfumela, u nga ha lava ku tivutisa swivutiso leswi u nga si xava:

1. Xana xitlangiso lexi hakunene xi kurisa mianakanyo ya n’wana wa mina ni ku lava ku tiva? Loko swi nga ri tano, u ta hatla a phirhweka ha xona. Xitlangiso xi nga ha vonaka xi tsakisa eka xinavetiso xa TV, kambe tsundzuka: Vana lava swi navetisaka va lo hakeriwa leswaku va endla onge xitlangiso xa va tsakisa. Swi nga ha endleka n’wana wa wena xi nga n’wi tsakisi hi ndlela leyi fanaka. Ringeta ku n’wi xiya loko a ri eku tlangeni kumbe a ri exitolo xa switlangiso. Xana u kokiwa hi switlangiso swa muxaka wihi?

Minkarhi yin’wana vatswari va vona onge xitlangiso a xi pfuni nchumu loko xi nga ri na “dyondzo.” Hambi swi ri tano, Profesa Janice T. Gibson wa hi tsundzuxa: “Vana va dyondza eka switlangiso swihi na swihi leswi va tlangaka ha swona. Nchumu wa nkoka hi leswaku swi fanele swi va tsakisa lerova va hambeta va tlanga hi ndlela leyi nga ta va vuyerisa.”

2. Xana xitlangiso xa fambelana ni vuswikoti bya n’wana wa mina, bya miri ni bya mianakanyo? Minkarhi yin’wana n’wana a nga na matimba ngopfu, a nga lehisi mbilu kumbe mianakanyo yakwe a yi swi koti ku fambisana ni rivilo ra xitlangiso xo karhi. Hambi swi ri tano, mutswari a nga ha boheka ku xi xava ntsena hikwalaho ka leswi xi nga ni nchumu wo karhi lowu navetaka. Kambe xana mufana wa malembe manharhu a nga swi kota ku lawula xitimela xo tlangisa lexi tirhaka hi gezi—kumbe ku tirhisa nhonga yo tlanga besibolo? Ha yini u nga yimi ku kondza n’wana wa wena a kula ku ringana lerova a nga tsakisiwa hi swilo swo kota sweswo?

3. Xana xitlangiso a xi na khombo? Vana lavatsongo va rhandza ku dya xin’wana ni xin’wana naswona va nga tlimbiwa hi swibokisana leswitsongo leswi endliweke hi pulangu kumbe swilo leswi endliweke hi pulasitiki. Switlangiso leswi nga ni tinhla leti tontsweke swi nga va ni khombo eka vana va malembe man’wana ni man’wana. Nakambe u nga ha tivutisa loko xitlangiso xa kona xi nga ta ka xi nga hoxiwi kumbe xi tirhisiwa tanihi tlhari eka n’wana un’wana.

EUnited States, switlangiso swin’wana swi funghiwile ku kombisa malembe ya vanhu lava endleriweke swona. Ku landzelela swiringanyeto sweswo swi nga sirhelela n’wana wa wena leswaku a nga tivavisi. Loko u kanakana hi xitlangiso xo karhi, ringeta ku kombela vaxavisi, va ku komba matirhelo ya xona ivi u kambisisa.

4. Xana xitlangiso xi endliwe kahle naswona xi tiyile? “Vana lava rhandzaka ku wisa, ku hoxa ni ku ringetela xin’wana ni xin’wana va nga swi onha kumbe ku swi tshovela makumu switlangiso leswi nga tiyangiki,” magazini lowu nge Parents wa hi tsundzuxa.

5. Xana nxavo wa xitlangiso lexi wa xi fanela? Vanavetisi va TV a hi kanyingi va ku byela hi nxavo, kambe switlangisi swa durha. Yo tala ya mali leyi yi hakela vito ku nga ri nchumu lowu tirhisiweke ku xi endla. Ku engetela kwalaho, vaxavisi hakanyingi va endla vana va langutela swilo leswi nga riki kona, leswi nga ha va hetaka matimba loko va swi vona.

Dyondzisa vana va wena ku va vaxavi lava tlhariheke. Swivuriso 14:15 yi ri: “Muriv̌ali a pfumelela marito hikwawo, kambe l’a nga ni ku anakanya o šiya laha a kanḍiyaka kona.” Xihloko lexi nga eka The New York Times xi te: “Minkarhi yin’wana loko n’wana a nga si kunguhata ku xava, u nga ha boxa ndlela leyi xitlangiso xo karhi xi nga endliwangiki kahle ha yona ni ndlela leyi vunavetisi byi nga ku lahlaka ha yona.” Times yi engeterile: “Vana va va vaxavi vo tlhariha loko mali yi huma eswikhwameni swa vona ku nga ri eka xa wena.”

I ntiyiso, nxavo wa xiviri wa xitlangiso wu katsa swo tala ku tlula leswi wu endliweke ha swona kumbe ntirho lowu katsekeke. Timhaka tin’wana ta nkoka hi leswaku xana n’wana wa wena u ta xi tirhisa nkarhi wo tanihi kwihi, ni leswaku xi ta n’wi tsakisa ku fikela kwihi. Muchinginya lowu wa le ndzhaku ka yindlu wu nga ha durha, kambe wu nga ha tsakisa malembe yo tala. Xitlangiso xo chipa lexi nga ta hatla xi lahliwa, xi hetelela xi ri ku tlangisa mali.

6. Hi yihi mikhuva ni mimpimanyeto leyi xitlangiso xi yi dyondzisaka? Profesa wo dyondza vana, David Elkind, u tsundzuxa leswaku “switlangiso swi fanele swi pfuxa mianakanyo ya vana hi tindlela leti vuyerisaka ku nga ri leti onhaka.” Papalata switlangiso leswo chavisa, leswi kucetelaka madzolonga hi ku kongoma, kumbe leswi fanekiselaka swilo leswi endliwaka hi vanhu lavakulu, swo kota ku gembula.

Xana ku vuriwa yini hi switlangiso leswi sekeriweke eka vanhu va masalamusi kumbe va mintsheketo ya sayense? Switori swo tano hi ntolovelo swi vulavula hi ku hluriwa ka vubihi hi vululami. Hikwalaho vatswari van’wana va nga ha languta ‘masalamusi lawa’ ya switori leswi tanihi mianakanyo leyinene ya vun’wana naswona a va voni xihoxo hi ku pfumelela vana va tiphina ha swona. Van’wana va nga ha chava leswaku switori swi ta khutaza ku tsakela vungoma. (Deteronoma 18:10-13) Handle ko avanyisa van’wana, vatswari va fanele va tiendlela swiboho swa vona vini emhakeni leyi, va xiya vuyelo lebyi switori swo tano—ni leswi switlangiso swihi na swihi leswi fambisanaka na swona—swi nga byi tisaka eka vana va vona vini.

Nakambe tsundzuka nawu-nsinya wa 1 Vakorinto 10:23 lowu nge: “‘Hinkwaswo swa pfumeleka.’ Swa twala, kambe a hi hinkwaswo leswi pfunaka.” Hambi leswi xitlangiso lexi dumeke xi nga ha vaka xi nga sorisi eka wena, xana swa pfuna ku xi xava ke? Xana xi nga ha karhata kumbe ku khunguvanyisa van’wana?

Switlangiso leswi vuriwaka leswi dyondzisaka, vatswari va fanele va swi kambisisa hi vukheta na swona, ngopfu-ngopfu loko ku vuriwa leswaku swi dyondzisa vana hi timhaka ta rimbewu ni ta ku biha emirini. Xana n’wana se u kule ku ringana leswaku a nga kuma rungula ro tano? Xana rungula rero a swi nge antswi loko ri va mhaka leyi wena u bulaka ni n’wana wa wena hi wexe?a Switlangiso swin’wana swi nga ha hlamusela maendlelo ya xiviri ya timhaka leti, kambe xana swi dyondzisa langutelo lerinene hi ku tikhoma?

7. Xana hakunene ndza swi lava leswaku n’wana wa mina a va ni xitlangiso lexi? U nga ha vona onge n’wana wa wena ana se u na switlangiso swo tala ku tlurisa, ni leswaku xitlangiso lexi a xi pfumelelani ni swiyimo swa wena, kumbe leswaku xitlangiso xi ni pongo leri u nga taka u nga ri tiyiseli. Loko swiphiqo swo tano swi nga lulamiseki, u nga ha boheka ku ala. Leswi a swi olovi. Kambe ku pfumela xin’wana ni xin’wana lexi n’wana a xi lavaka, a swi nge n’wi pfuni leswaku a kula a va munhu lonkulu la ringaniselaka. Xiya nawu-nsiya lowu nga eka Swivuriso 29:21 (NW) lowu nge: “Loko munhu a bambatela nandza [kumbe n’wana] wa yena ku sukela evuhlangini, loko se a kurile, kunene u ta hundzuka la nga khensiki.”

Leswi a swi vuli swona leswaku tanihi mutswari, u fanele u veka milawu yo tika ni leyi nga faneriki. Sweswo swi to hlundzukisa n’wana wa wena ni ku n’wi endla a ala no twa. “Kambe vutlhari byo ta hi le henhla, byi ni . . . ku olova.” (Yakobo 3:17) Mutivi un’wana wa makuriselo ya vana u swi veka hi ndlela leyi: “Swo lava u tinyika nkarhi u tshama hansi ni n’wana wa wena ivi u n’wi hlamusela hi vukheta lebyikulu leswaku ha yini u nga lavi ku n’wi nyika switlangiso swo karhi.”

Swilo Swin’wana Swa Nkoka Ngopfu Ku Tlula Switlangiso

Hambi loko switlangiso swi nga va switirho swa nkoka swo dyondzisa ni leswi tsakisaka, kambe a swi hanyi. N’wana a nga ha rhandza xitlangiso, kambe xitlangiso a xi nge n’wi rhandzi n’wana. Vana va lava nkhathalelo wa rirhandzu lowu ku nga vatswari ntsena lava va nga n’wi nyikaka wona. “Nchumu wa nkoka hi leswaku mutswari hi xona xitlangiso lexinene ku tlula hinkwaswo leswi nga kona,” ku vula Dok. Magdalena Grey. Loko vatswari va tlanga ni vana va vona, va va pfuna ku aka vuxaka lebyi tiyeke bya mintlhaveko naswona swi hoxa xandla eku kuleni ka langutelo ni mintlhaveko leyinene.

Ina, vana va lava ku tlanga hi ndlela leyi vuyerisaka. Kambe lexi nga xa nkoka swinene, va fanele va kongomisiwa hi tlhelo ra mahanyelo ni ra moya. Bibele yi ri: “Kambe vutomi lebyi nga heriki, hi leswaku va ku tiva, wena ntsena u nga Xikwembu xa ntiyiso, na Yesu Kriste loyi u n’wi rhumeke.” (Yohane 17:3) Vatswari va nga endla xiphemu lexikulu eku pfuneni ka vana va vona leswaku va kuma vutivi lebyi ponisaka vutomi. Mindyangu ya Timbhoni ta Yehovha yi ringeta ku endla dyondzo ya Bibele yi va tshamelo-maxelo. Hakanyingi va swi endla hi ku pfuniwa hi tibuku to kota Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele, Listening to the Great Teacher na Swivutiso Leswi Vantshwa Va Swi Vutisaka—Tinhlamulo Leti Tirhaka, leti ti tsaleriweke vona vantshwa.b Tibuku leti a to va tsakisa ntsena—ti pfune magidi ya vana leswaku va va ni ripfumelo leri tiyeke eka Xikwembu. Nakambe vana va ti tsakela tidrama ta Bibele leti rhekhodiweke ni tibuku leti rhekhodiweke etikhaseteni ta mpfumawulo to kota leyi nge The Greatest Man Who Ever Lived.*

Hikwalaho Vakreste va ntiyiso va endla leswi engetelekeke ku tlula ku tlanga ni vana va vona—va tlhela va khongela swin’we na vona, va dyondza na vona, ni ku vulavula na vona. Ku va khathalela hi ndlela yoleyo ya rirhandzu swi lava nkarhi ni matshalatshala yo tala. Kambe hi ku famba ka nkarhi, swi tisela n’wana ntsako lowu nga heriki ku tlula lowu nga tisiwaka hi ntlango kumbe xitlangiso xihi na xihi lexi kokaka mahlo!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Vana va swi tsakela switlangiso leswi endliweke ekaya—mabakiti ya swiambalo leswi faneleke ku hlantswiwa ma nga hundzuka mimovha; mabokisi ya tintanghu ma nga va switimela