Vatswari—Xana Vana Va N’wina Va Tlanga Hi Yini?

“KU TIRHISA n’wana ngopfu a ha ri ntsongo swi nga bvinya miehleketo ya yena.” Xi swi vekisa sweswo xivulavulelo xa khale. Ku tlanga i nchumu wa nkoka evuton’wini bya vana. Vana va kota ku olola mianakanyo ni misiha ya vona hi ku tlanga, naswona va dyondza vutshila bya nkoka. Ku nga khathariseki sweswo, namuntlha i bindzu lerikulu ku endla swilo swo tlangisa swa vana. Bindzu ra switlangiso ri fumiwa hi vamaki, vaxavisi, vanavetisi, ni vakambisisi vo tlhariha va ta mabindzu, ku nga ri vana kumbe vatswari. Leswi va nga ni thekinoloji leyintshwa ya ku endla switlangiso ni nseketelo wa matimba wa vuhaxi, va endla makungu lamantshwa emhakeni ya switlangiso—lawa ma tikelaka vatswari ni vana.

Handle ko kanakana vo tala lava tirhaka eka vumaki bya switlangiso va navelela vana leswinene. Hambi swi ri tano, hakanyingi, va tsutsumela ku bindzula. Nchumu-nkulu hi leswaku, i yini lexi nga ta xaviwa swinene, ku nga ri leswaku i yini lexi nga ta dyondzisa vana kumbe ku antswisa mianakanyo ya vona. Naswona hakanyingi leswi xaviwaka ngopfu a hi switlangiso leswi nga rhungiwa, ku vatliwa kumbe leswi endliweke hi pulasitiki swo fana ni swa tolweni kambe ku laveka leswi endliweke hi thekinoloji leyi tlakukeke ya manguva lawa, switlangiso leswi nga swa xiviri leswi nga laviki leswaku n’wana a ehleketa ngopfu.

Hi xikombiso, vumaki byin’wana, byi xavisa swimovhana leswi fambaka hi ntlawa leswi nga ni swivanhwana leswi tsemelelekaka loko ku va ni mhangu. Loko timovha ti chayisana, mavoko, milenge—ni tinhloko—ta swivanhwana leswi swi huma hi mafestere ya swimovhana leswi. Xitlangiso xin’wana lexi nga xa xiviri xi ringeta ku komba leswi humelelaka loko u tikile. Ku na nkwamanyana lowu bohiwaka ekhwirini ra xinhwanyetana, lowu nga ni xin’wana lexi fanekiselaka ku raha-raha ni ku ba ka mbilu ya mbungu lowa ha kulaka.

Van’wana va anakanya leswaku switlangiso swo tano swa dyondzisa. Donna Gibbs, mukongomisi wa ntirhisano exikarhi ka vuhaxi ni vumaki byin’wana bya switlangiso, u vula leswaku

xitlangiso lexi kombisaka ku tika i “ndlela yo hungasa [swinhwanyetana] leswaku swi tiva leswi mana wa swona a swi twaka.” Hambi swi ri tano, a hi hinkwavo swi va tsakisaka kukota yena. Dok. T. Berry Brazelton, profesa wa dyondzo ya mavabyi ya vana eXikolweni xa Vutshunguri eYunivhesiti ya Harvard, u ri xitlangiso lexi i “nchumu lowu tekaka swilo swa nkoka leswi mutswari a faneleke a avelana ni n’wana wa yena swona.” Dok. David Elkind, profesa wa dyondzo ya vana, u lwisana na swona u ri “switlangiso leswi swi hundzeleta swilo.” U ri, xipopana lexi endlaka onge i mbungu “i nchumu lowu nge kule swinene ni leswi [vana] va nga swi twisisaka kumbe ku lava ku swi tiva.” Loko a vulavula hi switlangiso leswi kombisaka ku halaka ka ngati loku vaka kona emhangwini ya movha, u engeta a ku leswi ana thelevhixini yi taleke hi vukarhi, “ha yini ku engeteriwa vukarhi byin’wana hi xitlangiso lexi?”—The Globe and Mail, February 8, 1992.

Nakambe ku karhi ka kaneriwa hi mintlango yin’wana leyi dumeke, yo kota tivhidiyo ta mintlango ya nyimpi ni swibamu swa mati leswi nga ni matimba swinene. Mayelana ni sweswo, hi ku ya hi muungameri wa Vumaki bya Switlangiso bya Amerika u ri, “ku na switlangiso swa kwalomu ka 150 000 leswi xavisiwaka nkarhi wun’wana ni wun’wana,” vatswari va langutane ni ntlhontlho lowukulu wa ku xiya leswaku i switlangiso swa muxaka muni leswi va nga swi xavaka. Xana i yini lexi nga ta pfuna vatswari emhakeni leyi? Xana ku na xivangelo lexi twalaka xa ku vilela mayelana ni switlangiso swin’wana swa namuntlha? Swihloko leswi landzelaka swi ta kambisisa swivutiso leswi ni swin’wana leswi yelanaka na swona.