Varhumiwa—Xana I Mani La Faneleke Ku Va Vekela Xikombiso?

EMAHLWENI ko va Yesu Kreste a lerisa valandzeri vakwe ku endla vadyondzisiwa, vukhongeri byin’wana ana se a byi endla ntirho wa vurhumiwa lowu nga nyawuriki. Van’wana va swi endle ku tlula van’wana, tanihi leswi vukhongeri byin’wana byi nga bya vanhu vo karhi ntsena, leswi vulaka leswaku, a hinkwabyo byi dyondzisaka rungula leri ri khumbaka vanhu hinkwavo.

Hi xikombiso, hi ku ya hi The Encyclopedia of Religion, langutelo ro tano leri katsaka vanhu hinkwavo a ri seketeriwi ngopfu “evukhongerini bya ndhavuko ni bya Vushinto, naswona a ri vonaki ngopfu eka mixaka yo hambana-hambana ya Vuconfucius, Vuyuda ni Vuzoroaster.” Vukhongeri lebyi byi hangalasiwa “swinene hi ku rhurha ka vanhu kumbe hi ku hlanganisiwa hakatsongo-tsongo ka vaakelani lava nga ekusuhi, ku tlula mintirho ya vurhumiwa leyi hleriweke.”

“Vuhindu i xin’wana xa swikombiso leswi rharhanganeke ngopfu, naswona lexi nga ni ndlela ya xona xi ri xoxe,” ku engetela nsonga-vutivi. “Vuhindhu byi boxa ntila lowu hambaneke ni lowu rharhanganeke ngopfu. Hambi leswi eka swiphemu swo tala byi tirhisaka mikhuva leyi nga riki ya vurhumiwa,” leyi hangalasiweke hakatsongo-tsongo hi ku amukeriwa hi lava nga riki Vahindhu, hi hala tlhelo, “byi ve ni minkarhi leyi a byi hisekela swinene ntirho wa vurhumiwa.”

“Vukhongeri lebyi nga kona sweswi lebyi vulaka leswaku byi dyondzisa rungula leri khumbaka vanhu hinkwavo naswona byi tikombaka byi hisekela ntirho wa vurhumiwa swinene etindhawini leti vukhongeri byebyo byi nga sungulangiki eka tona,” byi katsa Vumoslem ni Vubudha, hi ku vula ka Max L. Stackhouse wa le Xikolweni xa Vufundhisi xa Andover Newton. Hambi swi ri tano, varhumiwa va Maislem a va nge vi va tirhe tanihi xikombiso xa varhumiwa va Vukreste, hikuva nguva ya Vuislem yi sungule kwalomu ka 590 wa malembe endzhaku ka xileriso xa Kreste xa ku endla vadyondzisiwa. Hi hala tlhelo, Vubudha, byi simekiwe emahlweni ka Vukreste hi kwalomu ka nkarhi lowu ringanaka ni lowu Vuislem byi byi tlhandlameke ha wona.

Xikombiso Xa Ntshunxeko

Hi ku ya hi ndhavuko Budha u sungule vandla ra vurhumiwa hi ku byela vadyondzisiwa va yena a ku: “N’wina tinghwendza, fambani mi ya chumayela Dyondzo leya risima, . . . mi nga fambeli tlhelo rin’we mi ri vambirhi!” Hambi swi ri tano, mavandla ya vurhumiwa lama hlanganisaka ndhawu leyikulu a ma nga talanga, hambi leswi varhumiwa va Vubudha va fikeke eYuropa kwalomu ka lembe xidzana ra vumune B.C.E. Ko tala vukhongeri a byi hangalasiwa hi munhu a ri yexe, hi vaxavisi lava famba-fambaka, lava teke hi maendzo yo ya eku khongeleni kumbe swichudeni, ku nga ri hi vurhumiwa lebyi hleriweke. Hi xikombiso, byi fike eChina ni le swiphen’wini swin’wana swa Dzonga-vuxa bya Asia ni vaxavisi lava tlutaka elwandle ni lava fambaka emisaveni.

Erik Zürcher wa Yunivhesiti ya Leiden eNetherlands u hlamusela tindlela tinharhu letikulu leti andziseke ku hangalasiwa ka Vubudha. Xo sungula, i “langutelo ra [Vubudha] ra ku nga vi na xihlawuhlawu eka vukhongeri hinkwabyo.” Leswi swi endle leswaku ku amukeriwa hi ku olova “tidyondzo leti nga riki ta Vubudha ku vuriwa leswaku i tidyondzo ta masungulo leti rhangaka emahlweni ni leti nga hlawuliki” xikan’we ni ku katsiwa ka “swikwembu leswi nga riki swa Vubudha etempeleni ya byona.”

Xivangelo xa vumbirhi hi leswaku varhumiwa va Vubudha va nghenele leswi vitaniwaka “xiyimo xo pfumala kaya,” leswi vulaka leswaku va tshika nchumu wihi ni wihi lowu nga va endlaka va misava. Leswi a va nga lawuriwi hi swipimelo swa fambiselo ra mintlawa, swa ku tihambanisa, ku nga leswi Budha a swi cukumeteke hi tlhelo ra vukhongeri, a va kota ku tihlanganisa ni vanhu vambe handle ko chava leswaku va ta thyakisiwa hi mikhuva ya vona.

Xivangelo xa vunharhu hi leswaku matsalwa ya Vubudha layo kwetsima a ma nga tsariwi hi ririmi ro karhi leri vuriwaka ro kwetsima. A ya hundzuluxeriwa hi ku olova ya yisiwa eka ririmi rihi na rihi. “Ngopfu-ngopfu eChina,” ku vula Zürcher, “varhumiwa vambe lava dumeke swinene a va tirha swinene tanihi vahundzuluxeri.” Entiyisweni, va hundzuluxele swinene lerova Xichayina xi va ririmi ra vunharhu lerikulu leri nga ni tibuku ta Vubudha, ri landza Xipali ni Xisanskrit.

Exikarhi ka lembe xidzana ra vunharhu B.C.E., mufumi wa mfumo wa India, Hosi Aśoka, u tirhe swinene leswaku a hangalasa Vubudha, nakambe a tiyisa fambiselo ra byona ra vurhumiwa. Hambi swi ri tano, hi nkarhi lowu wa le mahlweni ka Vukreste, Vubudha a byi tele swinene eIndia ni laha namuntlha ku vitaniwaka Sri Lanka. Eku heteleleni, Vubudha byi kale byi sungula ku hangalaka eChina, Indonesia, Iran, Japani, Korea, Malaysia, Myanmar, Vietnam, ni kun’wana endzhaku ka ku sungula ka nguva ya Vukreste.

Varhumiwa va Vubudha lava yaka eChina swi tikomba onge a va nga voni xihoxo hi ku hundzula vukhongeri bya vona ku endlela leswaku byi amukeriwa swinene. The Encyclopedia of Religion yi vula leswaku “matsalwa-nkulu ya Xibudha ma nyikiwe tinhlamuselo tintshwa; tibuku to swi yimelela, swiphato leswintshwa, ni milawu ni swileriso leswintshwa leswi cincaka swi tivisiwile, leswi entiyisweni, a swi hundzula swiphemu swa rungula ra Vubudha leswaku ri va xiphemu xa tidyondzo ta vukhongeri bya vini va tiko ni ta Vuconfucius ni Vutao bya tiko rero ni ku tlhela ri pfuxetiwa hi tindlela tin’wana.”

Minkarhi yin’wana varhumiwa va Vujagana va landzele ndlela ya vurhumiwa bya Vubudha lebyi va byi tlhandlamaka. Hambi leswi va hundzuluxeleke matsalwa ya vona yo kwetsima ya ya eka tindzimi tin’wana, hi laha mutivi wa matimu Will Durant a swi vekeke ha kona, ni ku khutaza leswaku, “ripfumelo ni mikhuva ya vuhedeni swi tswongiwa,” swi nghena eka maendlelo ya vukhongeri bya vona.

Ku Landzela “Musunguri Wa Vurhumiwa”

Judaism and Christian Beginnings yi hlamusela leswaku Vuyuda a byi wu seketelanga ntirho wa vurhumiwa hi laha Vukreste byi endleke ha kona kambe “a byi nga hundzuli vanhu ku fana ni vukhongeri byin’wana.” Kambe, mutsari wa buku leyi, Samuel Sandmel, u vula leswaku “a ku ri na nsusumeto lowu pfaka wu va kona, lowu nga nyawuriki wa ku hundzula vanhu.”

Sandmel u hlamusela leswaku “etibukwini ta Vurhabi, hakanyingi Tatana Abrahama u kombisiwa tanihi murhumiwa lonkulu.” U vula leswaku “mianakanyo ya leswaku Abrahama a a ri murhumiwa entiyisweni a yi nga ta va kona loko a ku nga vanga ni langutelo ro karhi eswiphen’wini swo karhi swa Vuyuda leswi a swi lava ku hisekela ku hundzula vanhu kumbe, ku amukeriwa hi lava hi ripfumelo ra vona vini a va lava ku hundzuriwa.”a

Hi nkarhi wa malembe-xidzana mambirhi lama rhangeleke Nguva leyi Tolovelekeke, ntirho wa vurhumiwa wa Xiyuda wu tiyisiwile, ngopfu-ngopfu ematikweni lama ku vulavuriwaka Xigriki, loko vukhongeri bya vuhedeni byi sungula ku ka byi nga ha tsakeriwi. Ntirho lowu wu fambise sweswo ku fika eka Nguva leyi Tolovelekeke, kambe wu yirisiwile hi lembe-xidzana ra vumune C.E., loko Mfumo wa Rhoma wu amukele xivumbeko xa Vukreste lebyi vevukisiweke, byi va vukhongeri bya rona bya ximfumo.

Ku Veka Xikombiso

Hambi swi ri tano, xikombiso lexi vekiweke hi varhumiwa va Vayuda, a ku nga ri nchumu lowu varhumiwa va Vakreste a va byeriwe leswaku va wu landzela. Entiyisweni, mayelana ni Vafarisi va Vayuda va siku rakwe, Yesu u te: “Mi rhendzeleka ni malwandle ni matiko, leswaku mi ta kuma mudyondzisiwa un’we ntsena, kutani loko mi n’wi kumile, mi n’wi endla loyi a fanelaka hi Tihele ku tlula n’wina kambirhi.” (Matewu 23:15) Kutani hambi leswi a va languta Abrahama tanihi “murhumiwa lonkulu,” swi le rivaleni leswaku varhumiwa va Vayuda a va nga hundzuli vanhu va va ni ripfumelo leri Abrahama a ri na rona eka Yehovha Xikwembu.

Varhumiwa va Vakreste va fanele va landzela xikombiso lexi hetisekeke lexi siyiweke hi murhumiwa lonkulu eka hinkwavo, Yesu Kreste. Loko a nga si humesa xileriso xakwe xa ximfumo xa ku endla vadyondzisiwa, u rhange hi ku letela vadyondzisiwa vakwe vo sungula leswaku va ta endla ntirho wa matiko hinkwawo wa vurhumiwa lowu a wu ta landzela. Tanihi leswi a ku ta va tsima leri nga ta heta malembe-xidzana, xivutiso lexi a xi twisiseka, Xana valandzeri va Kreste a va ta landzela xikombiso lexi a va nyikeke xona?

Loko lembe-xidzana ro sungula ra Nguva leyi Tolovelekeke ri ya eku heleni, nhlamulo a yi nga si va erivaleni. Kambe, namuntlha nhlamulo yi le rivaleni, leswi lembe-xidzana ra vu-20 ri yaka eku heleni. Malembe ya kwalomu ka 1 900 ya ntirho wa vurhumiwa wa lava tivitanaka valandzeri va Kreste wu le rivaleni.

Ku sukela laha byi tumbulukeke kona le Palestina, Vukreste byi ndlandlamukele emisaveni hinkwayo. Byi ye ni le vupela-dyambu eMakedoniya.

Leswaku u vona xikombiso xa leswi varhumiwa va Vujagana va swi endleke, xiya leswi humeleleke hi malembe-xidzana yo hlayanyana eMexico. Loko u hlaya mhaka leyi landzelaka, tivutise, ‘Xana a a va ri vabyarhi va ku vonakala kumbe a a va ri vabyarhi va munyama?’

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Yesu u sungule ntirho wa vurhumiwa bya Vukreste, a letela valandzeri vakwe ivi a va vekela xikombiso lexi a va fanele ku xi landzela