Madoroba Lamakulu Ma Ya Ma Heleriwa Hi Moya Wo Tenga

EMISAVENI hinkwayo madoroba lamakulu, tindlopfu ta madoroba, ma kula, ma koka timiliyoni leti lavaka mintirho, vutshamo ni mimpfuno ya vutomi bya le dorobeni. Kambe ntsengo wa kona wu le henhla. Hambi ku ri ku hefemula kunene emadorobeni lawa ma ndlandlamukaka, swi ya swi va ni khombo erihanyweni ra vanhu.

Xiviko xa sweswinyana xa UNEP (United Nations Environment Program) na World Health Organization, xi kombisa leswaku nthyakiso wa moya emadorobeni lamakulu ngopfu ya 20 emisaveni wu ya wu biha ngopfu. Our Planet, ku nga magazini lowu humesiwaka eKenya hi UNEP, wu ri: “Kun’wana, nthyakiso wa moya wu bihe ku fana ni musi wa thyaka lowu veke kona eLondon emalembeni ya 40 lama hundzeke.” Vaaki va le Dorobeni ra le Mexico hi vona lava karhatiwaka ngopfu hi nthyakiso lowu, kambe vanhu va makume ya timiliyoni lava tshamaka emadorobeni yo tanihi Bangkok, Beijing, Cairo na São Paulo va khumbeka hi laha ku fanaka.

Xana moya wa madoroba wolawo wu bihe ku fikela kwihi? Ina, mimpimo leyi tlakukeke ya nthyakiso lowukulu, yo tanihi gasi ya asidi, khaboni monokisayidi ni nsimbi, yi ni khombo hi tindlela to hlayanyana. Wu khumba miri hi tindlela to hambana-hambana: swiphiqo swa ku hefemula ni swa mbilu ni ngati, ku vaviseka ka misiha kun’we ni mongo wa marhambu, xivindzi ni vuvabyi bya tinso.

I yini lexi vangaka nthyakiso lowu? Xivangelo lexikulu ngopfu emadorobeni lawa i movha, hi ku ya hi Our Planet. Tanihi leswi nhlayo leyi nga kona sweswi ya timovha emisaveni—ya 630 wa timiliyoni—“ku languteriwaka leswaku yi ta engeteleka ha kambirhi emalembeni ya 20 ku ya ka 30 lama taka, ngopfu-ngopfu emadorobeni,” vumundzuku bya moya wa le dorobeni a byi tshembisi hakunene. Lexi nyanyisaka swilo ku tlurisa hi leswaku a hi mangani magoza lama tekiweke yo sivela leswi, hi laha xiviko xi kombisaka ha kona, hikuva emadorobeni lamakulu yo tala “khombo ra xiphiqo lexi a ri lemukiwi.” Kutani, a swi hlamarisi leswi Our Planet yi khutazaka leswaku madoroba yo tano ma fanele ma rhangisa swinene tindlela to hunguta nthyakiso wa moya. Loko leswi swi nga endliwi, vumundzuku byi le khombyeni. Hi ku ya hi nkambisiso wa phepha-hungu leri, “madoroba ma ya ma heleriwa hi moya wo tenga tanihi leswi xiyimo xa moya xi nyanyaka ku thyaka.”