Vuhlakari—I Mani A Nga Le Khombyeni Naswona Ha Yini?

TIANAKANYE u ri mutirhi wa le hofisini, la nga ni ndyangu—swi nga ha endleka u ri yena. Nhulu ya ntirho yi le henhla ka desika ra wena. Riqingho ri tshamela ku rila, ri ri na swivilelo swa vaxavi leswi swi tikaka ku swi hetisisa. Mulanguteri wa wena a nga tsakisiwi hi leswi u nga hetiki ntirho lowu u languteriweke ku wu heta. N’wana wa wena wa mufana u tikhome hi ndlela yo biha exikolweni. Mudyondzisi u lava ku ku vona hi xihatla. Swikombelo swa wena swo lava mpfuno eka munghana wa wena wa vukati swa honisiwa. Loko swiyimo swi vonaka swi nga ha lawuleki, ntshikilelo wu hundzuka gome, gome ri hundzuka vuhlakari.

Xana vuhlakari byi vangiwa hi ku tirha ku tlula mpimo ke? Mulavisisi wa byongo Ann McGee-Cooper, u vule leswaku vuhlakari i “vuyelo byo hanya handle ko ringanisela, hi ntolovelo byi vangiwa hi ku va munhu a tirha nkarhi wo tala a wisa nkarhi wutsongo.” Hambi swi ri tano, ku tirha ku tlula mpimo a hi xona xivangelo xa kona ntsena; van’wana ehansi ka ntshikilelo ni swiyimo leswi fanaka va hlakala, kasi van’wana va nga hlakali.

Lava Nga Ha Hlaseriwaka Hi Vuhlakari

Tanihi leswi ku nga ni vanhu van’wana lava swi nga olovaka leswaku va khomiwa hi vuvabyi byo karhi, ku ni vanhu lava swi nga olovaka leswaku va khomiwa hi ku hlakala. Elliot Aronson, profesa wa ntivo-miehleketo wa le Yunivhesiti ya le California u ri: “Leswaku munhu a khomiwa hi vuhlakari, u fanele a rhanga a tsakisiwa swinene hi nchumu wo karhi.” Kutani lava va talaka ku hlakala va hisekela tipakani ni tidyondzo ta le henhla. Ku vuriwa leswaku hakanyingi lava va khomiwaka hi vuhlakari i vatirhi vo antswa swinene entirhweni.

Loko a katsakanya mikhuva ya vanhu lava talaka ku hlaseriwa hi vuhlakari, Profesa Fumiaki Inaoka wa Kholichi ya Vuongori ya Xihambano xo Tshwuka ya le Japani, ebukwini ya yena leyi nge Moetsukishokogun (Vuvabyi bya ku Hlakala) u te: “Lava va hlaseriwaka hi ku hlakala va ni mimboyamelo ya matimba yo va ni ntwela-vusiwana, vumunhu, ku twelana, ku tinyiketela ni ku tirhisa mianakanyo. Va tsakela ku ‘tirhisana ni vanhu,’ va vulavurisana na vona, ematshan’weni yo tirhisa michini.”

Loko a komberiwe ku endla xikambelo xo hlawula lava nga ha hlaseriwaka hi vuhlakari leswaku va ta hlongoriwa, dokodela u vule leswaku xikambelo lexi xi fanele ku tirhisiwa tanihi ndlela yo thola vanhu. U te: “Lexi tikhampani ti faneleke ku xi endla i ku kuma vanhu lava va rhandzaka ku tirha lerova va khomiwa hi vuhlakari . . . kutani va vumba tindlela to hunguta ku hlakala.”

Ngopfu-ngopfu, lava byi va khomaka hi ku olova hi lava va nga emintirhweni yo tirhisana na vanhu, yo tanihi vakondleteri, madokodela, vaongori ni vadyondzisi. Va ringeta hi matimba ku pfuna vanhu, va nyikela hi nkarhi, matimba ni swin’wana swa vona ku antswisa vutomi bya van’wana, naswona va nga ha hlakala loko va xiya leswaku a va ti fikeleli tipakani to tika leti va ti vekeleke tona. Vamanana lava khathalelaka vana na vona va nga ha hlakala hikwalaho ka xivangelo lexi fanaka.

Lexi Endlaka Vanhu Va Hlakala

Vukambisisi lebyi endliweke eka vaongori byi paluxe swilo swinharhu leswi vangaka vuhlakari. Xivangelo xo sungula lexi xiyiweke a ku ri mpimo wa swiphiqo swa siku na siku leswi karhateke munhu. Hi xikombiso, vaongori vo tala va boheka ku byarha vutihlamuleri byo tika, va langutana ni swiphiqo swa vavabyi, va tolovelana ni switirho leswintshwa, va langutana ni ku durha ka swixava-xavani ni ku hanya vutomi lebyi cinca-cincaka. Buku leyi nge Moetsukishokogun yi ri: “Swiphiqo leswi swa siku na siku, hi swona ngopfu-ngopfu swi va endlaka va hlakala.” Loko swiphiqo swi nga tlhantlhiwi, ku karhateka ka kula ivi ku vanga vuhlakari.

Xivangelo xa vumbirhi lexi xiyiweke a ku ri ku pfumala nseketelo, ku pfumala loyi u nga phofulaka swa mbilu eka yena. Xisweswo, manana loyi a tihambanisaka ni vamanana van’wana, u tala ku hlaseriwa hi vuhlakari. Nkambisiso lowu boxiweke laha henhla wu kume leswaku vaongori lava nga tekiwangiki va tala ku hlaseriwa hi vuhlakari ku tlula lava tekiweke. Hambi swi ri tano, ku va la tekiweke ku nga ha engetela swiphiqo swa siku na siku loko ku nga ri na mbulavurisano lowunene exikarhi ka wanuna ni wansati. Hambi loko hinkwavo va ri kona ekaya, munhu a nga ha titwa a ri na xivundza hikwalaho ka ku va ndyangu wa yena wu godzomberiwe hi ku hlalela thelevhixini.

Xa vunharhu a ku ri ku titwa u nga pfuni nchumu. Hi xikombiso, vaongori va tala ku titwa va nga pfuni nchumu ku tlula madokodela, hikuva vaongori va nga ha va va nga ri na wona matimba yo cinca swilo. Lava va nga le ka vulawuri bya le xikarhi va nga ha hlakala loko va vona onge matshalatshala ya vona a ma humeleli. Tanihi laha mulanguteri wa rifuwo-pfuneta ra vanhu a vuleke ha kona, ku hlakala ku vangiwa hi ku “karhateka endzhaku ko ringeta ku endla swo karhi ivi u nga yingisiwi.”

Mintlhaveko yo titwa u nga pfuni nchumu yi mila laha ku nga hava ku tlangela ivi yi tswala vuhlakari. Vavasati va hlakala loko vavanuna va vona va tsandzeka ku vona mpimo wa ntirho lowu katsekaka eku lunghiseni ka kaya ni ku khathalela vana. Vafambisi va le xikarhi va hlakala loko murhangeri a honisa ntirho lowu endliweke kahle, ivi a xopa-xopa swihoxo swa vona leswi nga nyawuliki. Magazini lowu nge Parents wu ri: “Ntiyiso wa kona hi leswaku hinkwerhu hi lava matshalatshala ya hina ma tlangeriwa ni ku xiyiwa, naswona loko hi tirha endhawini leyi matshalatshala ya hina ma nga khensiwiki—ku nga ha va ku ri ekaya ra hina kumbe ehofisini ya hina—hi nga ha khomiwa hi ku hlakala.”

Lexi tsakisaka, hambi loko tiphesente to tala ta vaongori ti karhatiwa hi vuhlakari, vativi va vuhandzuri bya swirho swa mbeleko a byi va karhati ngopfu. Hi ku olova, ntirho wa mutivi wa vuhandzuri bya swirho swa mbeleko wu katsa ku pfuna ku humesa xivumbiwa lexintshwa xi ta emisaveni. Vamanana na vatatana va va khensa hikwalaho ka ntirho wa vona. Loko va tlangeriwa, vanhu va titwa va ri na ntikelo swinene ni ku khutazeka.

Loko munhu se a va tiva lava va talaka ku hlakala ni xivangelo xa kona, swa olova ku langutana ni xiphiqo xa kona. Xihloko lexi landzelaka xi nga ha pfuna vanhu lava khomiweke hi vuhlakari leswaku va hanya hi ku ringanisela.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

Vuhlakari byi vangiwa hi ku tirha nkarhi wo tala u wisa nkarhi wutsongo