Vuhlakari—Xana U Nga Langutana Njhani Na Byona?

LOKO vanhu vo tala va tikeriwa hi mivilelo ni swiphiqo swa siku na siku, va ringeta ku papalata ku karhateka ka vona hi ku nwa byalwa. Xihoko, xidzidzirisi lexi tirhisiwaka hi ndlela yo biha namuntlha ku tlula hinkwaswo, xi tirhisiwa hi vanhu vo tala ku ringeta ku balekela swiphiqo swa vona. Van’wana va titshege hi swidzidzirisi leswi dumeke ku langutana ni mivilelo ya vona. Kambe van’wana va balekela eka swidzidzirisi leswi cincaka miehleketo, swo tanihi mbangi, ti-methamphetamine ni khokheyini. Hambi vana lavatsongo va tirhisa swidzidzirisi ku balekela swiphiqo swa vutomi. Ku vuriwe leswaku vantshwa va le Amerika va 95 wa tiphesente va ta va va tirhise swidzidzirisi swo karhi leswi nga riki enawini emahlweni ko va va thwasa exikolweni xa le henhla.

Kutani ku na lava va ringetaka ku balekela swiphiqo swa vona swa siku na siku hi ku fambela emintsakweni leyi hundzeletiweke ni vanghana va vona kumbe va tiendla onge va tsakile kasi va na gome endzeni. Kumbe va lava ku rhandziwa ni ku khathaleriwa hi vanhu va rimbewu leri hambaneke, swivangelo swa kona swi ri leswi hoxeke. Kambe ku tirhisa swidzidzirisi leswi leswaku u langutana ni ntshikilelo, swi endla leswaku ntshikilelo wu engeteleka. Loko vanhu va ringeta ku vevukisa ntshikilelo hi xihoko, kumbe swidzidzirisi swin’wana leswi cincaka miehleketo, ematshan’weni ya leswaku va pfuxeta matimba ya vona, va engetela ku hlakala. Kutani ke, i yini lexi u nga xi endlaka loko u twa matimba ya wena ma ya ma hela?

Ndlela Yo Hlakarhela

Xalamuka! a yi khutazi vutshunguri byo karhi kumbe mirhi yo karhi. Kambe, yi nyikela swiringanyeto swi nga ri swingani leswi pfunaka leswi sekeriweke eka minsinya ya milawu ya Bibele leyi yi nga ha ku kongomisaka eku pfuxeteni ka matimba ya wena. Dok. Yutaka Ono, mukongomisi wa Xikolo xa Mirhi xa Yunivhesiti ya le Keio, u bumabumela “swilo swinharhu” swo langutana ni ku hlakala. Wa hlamusela: “Swilo leswi swinharhu i vulawuri, mbulavurisano ni ku lemuka.”

Leswaku u hlula mintlhaveko ya ku titwa u nga pfuni nchumu, u fanele u kota ku lawula mintlhaveko ni mahanyelo ya wena. Loko ku hela matimba ku lawula mintlhaveko ya wena ku tlhela ku kandziyela matimba ya wena yo tlhantlha swiphiqo, swa olova ku tivona onge a wa ha swi koti ku lawula swilo. Hambi swi ri tano, u nga khondli mavoko ivi u ehleketa hi swilo leswi ku karhataka. Ringeta ku lulamisa swiphiqo swa wena ha xin’we-xin’we. (Vona bokisi eka tluka 10.) U nga hlweli. Hi ku teka magoza lama kongomeke, u ta sungula ku titwa ku antswa naswona u swi kota ku lawula swilo.

Ringeta ku hunguta ku hlundzukisiwa hi ku pfumala ntshembo. Hi xikombiso, van’wana va tala ku nyenyetsiwa hi xiphiqo xin’wana ni xin’wana xa vutomi. Va namarhela ndlela yin’we ntsena yo endla swilo ivi va hlundzuka loko van’wana va nga fambisani na vona, kumbe va hela matimba hikwalaho ka swihoxo swa vona. Wanuna wa khale wo tlhariha u te: “U nga ṭhuki u tiendla l’a lulameke ku tlurisisa, na ŝona, u nga ṭhuki u tiv̌eka l’a tlhariheke ku tlurisa, hikuv̌a a u ta tilov̌isela yini šana?” (Eklesiasta 7:16) Ku namarhela mimpimanyeto leyi tlakukeke ku tlurisa ivi minkarhi yo tala u tivona u nga yi fikeleli, swa boha leswaku hi ku famba ka nkarhi u hlakala.

Ndzayo yin’wana leyi pfunaka leyi humaka eBibeleni i “ku famba hi ku tiṭongahata e mahlweni ka Šikwembu ša wena.” (Mikiya 6:8) Ku titsongahata swi vula ku xiya mindzilakana ya wena kumbe ku tivekela “ndzinganyeto lowu ringaniseriweke ehenhleni ka vuswikoti bya wena.” Leswi swi nga ha vula ku ala swikombelo leswi nga twisisekiki entirhweni.

Lava va tivaka mindzilakana ya vona va wu amukela mpfuno. Mulanguteri un’wana wa xisati loyi a tshameke a khomiwa hi vuhlakari u vule leswaku xilotlelo xo ku papalata i ku kombela mpfuno. Hambi swi ri tano, tanihi laha a vulaka ha kona, “vanhu vo tala va chava ku kombela mpfuno hikuva va nga ha langutiwa tanihi lava tsandzekaka entirhweni wa vona.” Ku nga ha va ntirho wa le kaya, ntirho wa xikolo kumbe ntirho wo tihanyisa—hambi i yini lexi vonakaka xi ta ku hlakata—kombela mpfuno loko swi koteka. U ta hlamala ku vona ndlela leyi swilo swi hetisekaka ha yona hambi loko u nga kongomisi xin’wana ni xin’wana hi ku kongoma.—Ringanisa Eksoda 18:13-27.

U nga ha wisanyana. Ku tshamanyana u nga yi entirhweni ku nga pfuna hi ndlela leyi hlamarisaka eka loyi a hlaseriwaka hi vuhlakari. Hambi swi ri tano, loko swiyimo swa wena swi nga ku pfumeleli ku endla swoleswo, “loko u ri ni ndlela yo titsakisa, u nga pfuneka swinene,” ku vula mulavisisi Ann McGee-Cooper. Ku wisa hi ku cinca ndlela ya matirhelo ku nga ha engetela ntshovelo, ku nga endla miehleketo ya wena yi anakanya ku antswa. Leswi Hosi Solomoni a tsundzuxeke ha swona malembe lama hundzeke swa ha ri ntiyiso: “Šandla ši ri šiṅwe le’ši teleke hi ku wisa, ši sasekile ku tlula ŝandla ŝimbiri le’ŝi teleke hi ku karala ni ku lanḍa mheho.”—Eklesiasta 4:6.

Wo Vulavurisana Na Yena

“Xilo” xa vumbirhi lexi Dok. Ono a xi vuleke xi katsa mbulavurisano. Swa tsakisa ku tiva leswaku vatimi va ndzilo a va tali ku khomiwa hi vuhlakari. Hambi leswi va tekiwaka va ri tinghwazi, leswi swi nga ha endliwa hi leswi va nga ni vunghana lebyikulu exikarhi ka vona. Loko u ri ni ntlawa lowu u nga vulavurisanaka na wona ni ku tshembela eka wona, u nga ha kuma mpfuno eka wona. Hi kwihi laha u nga wu kumaka kona nchavelelo namuntlha ke? Loko yi hlamusela ndlela leyi madokodela ma langutanaka ni vuhlakari ha yona, buku leyi nge Moetsukishokogun (Vuvabyi bya ku Hlakala) yi ri: “Eka madokodela, vandyangu, ngopfu-ngopfu nghamu, ma seketeriwa hi vona swinene hi tlhelo ra mintlhaveko.” Un’wana ni un’wana u lava loyi a nga phofulaka mintlhaveko ya yena eka yena. Emhakeni leyi ya mbulavurisano, Bibele yi nyikela xitsundzuxo lexi tirhaka. Yi khutaza mimpatswa leyi tekaneke leswaku yi kombisana rirhandzu minkarhi hinkwayo naswona yi byela vanhu hinkwavo leswaku va va ni vanghana lava va nga nyikelaka swiringanyeto leswinene, leswi tirhaka.—Swivuriso 5:18, 19; 11:14.

USA Today yi ri: “Hi fanele ku tiakela fambiselo ra nseketelo ra vanghana va le kusuhi ni vandyangu.” Yi tlhela yi ku: “Hi fanele hi titwa hi tshunxekile ku tirhisa swilo leswi tikereke ta hina ti nga na swona kun’we ni lunghiselelo ro tshungula mianakanyo.” Malunghana ni ku tirhisa swilo swa vukhongeri leswaku u pfuneka, Yakobo makwavo wa Yesu hi tatana u tsarile a ku: “Xana ku ni loyi a vabyaka exikarhi ka n’wina? A a vitane vakulukumba va kereke leswaku va ta n’wi khongelela, va n’wi tota mafurha hi vito ra Hosi.” (Yakobo 5:14) Vakreste lava nga ni swiphiqo va nga phyuphyisiwa hi ku vulavula ni vakulu va vandlha ra Timbhoni ta Yehovha. Hambi leswi vakulu va nga riki vatshila vo langutana ni ku hlakala, nseketelo wa moya lowu va wu nyikelaka i wa nkoka.

Hambi leswi nseketelo wa munhu wu nga hi pfunaka leswaku hi langutana ni siku rin’wana, minkarhi yin’wana wa kayivela. Eka xingheniso xa buku ya yena leyi nge Helplessness, Martin E. P. Seligman u kombetele eka moya wa vutifumi ni wa ku titshemba lowu nga kona ematikweni ya le Vupela-dyambu, tanihi xivangelo xa ku engeteleka ka gome namuntlha, naswona u phofule xilaveko xo kuma xikongomelo xa vutomi. Kutani u kombise leswaku “xilaveko xin’wana xa nkoka xo kuma xikongomelo xa vutomi i ku tinyiketela eka xin’wana lexi tlakukeke eka wena.” Hambi leswi vanhu vo tala namuntlha va nga byi tekiki byi ri bya nkoka vuxaka bya vona na Xikwembu, ku vulavurisana ni Muvumbi—loyi a “nga ni matimba yo tlula ya wena”—swi nga ku pfuna ku langutana ni mintlhaveko ya ku titwa u nga pfuni nchumu.

Hosi Davhida, loyi a nga tshama a langutana ni makhombo yo tala, u khutaze malandza ya yena a ku: “Ṅwina v̌anhu, ṭhembani Šikwembu hi masiku hikwawo, halatani timbilu ta ṅwina e mahlweni ka šona; Šikwembu i v̌utšhav̌elo bya hina.” (Pisalema 62:8) Xikwembu xi tiyimiserile ku hi yingisa, hambi loko hi “konya kunene hi nga humesi marito.” (Varhoma 8:26) Ku xi khongela hi mbilu hinkwayo swi ta endla leswaku hi va ni ku rhula loku nga ta “hlayisa timbilu ta [hina] ni mianakanyo ya [hina]” leswaku yi nga hlakali.—Vafilipiya 4:6, 7.

Ku Cinca Langutelo Ra Wena

Eku heteleleni, ku nga ha laveka ku cinca ndlela leyi u langutaka xiyimo xa wena ha yona. Ku tiva kumbe ku twisisa i “xilo” xo hetelela lexi Dok. Ono a xi ringanyeteke tanihi ndlela yo langutana ni vuhlakari. Loko hi ri ehansi ka ntshikilelo lowukulu, hi tala ku endla mimpimanyeto leyi hoxeke eka xin’wana ni xin’wana ivi hi tinghenisa eka langutelo leri ro pfumala ntshembo. Hambi swi ri tano, hi fanele hi xi languta kahle xiyimo xa kona. Kambisisa loko hakunene ku ri ni xisekelo lexi tiyeke xo va ni mianakanyo yoleyo leyi hoxeke. Xana vuyelo byi ta biha hi ndlela leyi u vonaka ha yona ke? Ringeta ku languta swilo hi langutelo rin’wana.

Magazini lowu nge Parents wu ri: “Tibyele leswaku a wu hlakati hi leswi u nga munhu wo ‘biha’ kambe hi leswi u nga ‘lulama.’” Tsundzuka: Mixaka ya vanhu leyi talaka ku hlakala yi na mimpimanyeto leyi tlakukeke naswona yi khathalela vanhu van’wana. Lexi nga pfunaka loyi a hlaseriweke hi vuhlakari i marito yo tlangela. Manana a nga pfuneka swinene loko nuna wa yena ni vana va yena va phofula ni ku kombisa ku tlangela mintirho hinkwayo leyi katsekaka eku basiseni ka yindlu. Loko mulanguteri wa le xikarhi a khomiwe hi vuhlakari entirhweni, marito yo tlangela ni xikhutazo swi nga antswisa langutelo ra yena lerinene.

Bibele yi kombisa ndlela leyi wansati wa matimba a faneriweke ha yona hi ku bumabumeriwa: “V̌ana v̌a yena v̌a pfuka v̌a ṅwi v̌ula mukateki; nuna wa yena wa ṅwi ḍunisa: A ku: V̌ana la’v̌o tala v̌a šisati a ti ri tinhenha, kambe wena u v̌a tlula hikwav̌o.” (Swivuriso 31:10, 28, 29) Ina, “marito yo saseka i šihlenga ša v̌ulombe, ma ṭakisa moya, ma hanyisa marambu.”—Swivuriso 16:24.

Shinzo, nkulu wa Mukreste loyi a boxiweke eka xihloko xo sungula, u hlakarhele swinene eka vuhlakari bya yena. Hambi leswi a kumeke mpfuno wa vutshila, lexi pfuneke Shinzo ngopfu a ku ri ku khongela eka Yehovha. Endzhaku ka swikhongelo swa yena leswi humaka embilwini swo kombela mpfuno, u hlangane ni nkulu loyi a nga dyondza na yena Rito ra Xikwembu ro sungula. Nkulu yoloye xikan’we ni vakulu-kulobye van’wana, va n’wi seketerile hi ku yingisa swivilelo swa yena. Eka nkandziyiso (wa Xinghezi) lowu hundzeke wa magazini lowu u wu hlayaka, nsati wakwe u n’wi hlayela swihloko leswi vulavulaka hi ku hlula mintlhaveko leyi hoxeke. (October 8, 1992) Hakatsongo-tsongo u tikume se a ringeta ku tiendlela xin’wana na xin’wana hi yexe. Ndlela ya yena yo languta leswi a swi n’wi humelela yi sungule ku cinca. Hambi leswi eku sunguleni a titweke a ri eka xiyimo lexi tikaka ni lexi nga tsakisiki, u vone ku vonakala eka tlhelo lerin’wana, leri a ri ya ri kula kukondza eku heteleleni a huma eka muhocho wolowo.

Ku fana na Shinzo, na wena u nga langutana na byona vuhlakari ivi u tsakisiwa hi vutomi nakambe.

[Bokisi leri nga eka tluka 8]

Khume-mbirhi Wa Tindlela To Sivela Vuhlakari

LESWI landzelaka swi sekeriwe eka swiringanyeto swi nga ri swingani leswi nyikeriweke hi mutshila wa vutshunguri eka vuongori bya rihanyo ra mianakanyo.

1. Lawula mianakanyo ya wena, mintlhaveko ni mahanyelo ya wena—xikhongelo i mpfuno lowukulu.

2. Loko u sungula ku vilela, hundzulukela eka mianakanyo leyi pfunaka swinene ni leyinene.

3. Loko u hlundzukile, hefemulela endzeni u tlhela u hefemulela ehandle ivi u wisa kahle.

4. Ringeta ku vona swiyimo hi langutelo ra munhu un’wana, leswaku u kota ku twisisa leswaku ntshikilelo wu sungurise ku yini.

5. Languta leswi u swi tlangelaka eka van’wana ivi u va bumabumela. Phofula ku dzunisa loku faneleke hayi ku hlekula munhu.

6. Xiya ni ku lwisana ni mianakanyo leyi hoxeke ni leyi dlayaka.

7. Vana ni xivindzi xo vula u ku e-e, loko u nga ri na matimba lama eneleke ni loko nkarhi wa wena wu nga ta ku pfumela ku endla xo karhi.

8. Endla vutiolori siku na siku—ku famba hi magoza lamakulu swa pfuna swinene.

9. Khoma vanhu van’wana hi xichavo, u va endla va kombisa timfanelo ta vona letinene.

10. Titolovete ku va ni misavu, u tlhela u hlayisa ni langutelo ro va ni ntshembo.

11. Siya swiphiqo swa wena swa le ntirhweni, entirhweni.

12. Endla leswi faneleke ku endliwa namuntlha—u nga swi siyeli mundzuku.

(Swi tekiwe eka xihloko lexi nge “Ku Langutana Ni Mintlhaveko, Ku Hlula Vuhlakari” lexi tsariweke hi Ruth Dailey Grainger, eka American Journal of Nursing, January 1992.)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8, 9]

Hakanyingi ku hlakala ku hlasela vanhu lava tirhaka va nga wisi