A Va xi Kuma Kwihi Xivindzi Xo Tano?

XANA vanhu a va titwisa ku yini hi bindzu ra vona ra mahlonga? Vativi va matimu va kombisa leswaku ku kondza ku fika lembe-xidzana ra vu-18, a hi vanhu vo tala lava a va vona xihoxo xa vuhlonga. Buku leyi nge The Rise and Fall of Black Slavery yi ri: “Hi nkarhi lowu Columbus a nga lo swi pfuketana a fika eWest Indies, ku hava laha kereke kumbe ematsalweni ya yona lawa yi ma amukeleke, ku boxiweke leswaku eka vaaki lava a va ta ta enkarhini lowu taka, loko vo tirhisa matimba hi nsindziso a va ta va va dyohile, hambi leswi vangheni van’wana va kereke va kombiseke ku swi solanyana. . . . Ku hava xikombiso xa leswaku fambiselo ra vuhlonga, ku nga khathariseki leswaku a ku ri nchumu wa Valungu hi ku helela a ri fanele ri kanetiwa.”

Endzhaku ka loko bindzu ro tsemakanya Atlantiki ri dzime timitsu, vafundhisi vo tala va tirhise tinkulumo ta vukhongeri ku seketela vuhlonga. Buku leyi nge American Slavery yi te: “Vafundhisi va Maprotestente [eAmerika] va endla matshalatshala lamakulu yo yimelela vuhlonga . . . Kumbexana mhaka-nkulu ya vukhongeri leyi tiviwaka swinene ni leyi ku vulavuriweke ha yona ngopfu a ku ri mianakanyo yo olova ya leswaku vuhlonga a byi ri xiphemu xa kungu ra Xikwembu leri ku fikela enkarhini wolowo a ri ri ra ku humesa vanhu evuhedenini ri va yisa emikatekweni ya Vukreste.”

Kambe hakanyingi ndlela ya mona ni ya tihanyi leyi mahlonga a ya khomiwa ha yona a yi fanele ku yimeleriwa swi twala handle ka vukanganyisi bya ku nyikeriwa ka “mikateko ya Vukreste.” Kutani vini va tikoloni kun’we ni vatsari ni vativi va filosofi eYuropa va tibyele leswaku vantima a va nga fani ni valungu. Edward Long, murimisi loyi a a ta tsala buku leyi nge History of Jamaica, u xiye leswi: “Loko hi langutisisa ndhavuko wa vanhu lava, ni ku hambana ka vona eka rixaka hinkwaro ra vanhu, xana a hi fanelanga ku heta hi leswaku i va rixaka rimbe?” Vuyelo bya mianakanyo yo tano byi kombisiwe hi mufumi wa Martinique la nga te: “Ndzi fike laha ndzi swi pfumelaka hi ku hetiseka leswaku munhu u fanele ku khoma Manegro hi laha a khomaka swivandzana ha kona.”

Eku heteleleni ku tilavela mali ni swilaveko swa vumunhu swi hoxe xandla eku heriseni ka bindzu ra vuhlonga ro tsemakanya Atlantiki. Ku sukela eku sunguleni Vantima a va lwisana ni vuhlonga bya vona, kutani eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-18, minxandzuko a yi lo vuya. Vini lava chavisiweke va kume leswaku xiyimo a xi ya xi va nghenisa ekhombyeni. Nakambe va tlhele va tivutisa loko, ematshan’wini yo tshama va ri ni mahlonga va ri karhi va ya wundla, a swi nga ta hunguta mali loko a vo xava vatirhi loko va laveka.

Hi nkarhi lowu fanaka, swivangelo leswi lwisanaka ni vuhlonga swa mahanyelo, vukhongeri ni swa vumunhu a swi ya swi seketeriwa swinene eYuropa ni le Amerika. Minhlangano yo byi herisa yi ye yi tiya. Ku nga khathariseki ku herisiwa ka bindzu ra vuhlonga ematikweni yo tala ku sukela hi lembe ra 1807 ku ya emahlweni, mindzhosi ya vuhlonga yi sele.

Nongonoko wa thelevhixini lowu nge The Africans: A Triple Heritage, hi ndlela leyi khumbaka mintlhaveko wu kombise mintlhaveko ya vana va Afrika yi ku: “Khale ka khaleni emahlweni ka masiku ya vuhlonga, a hi hanya . . . eAfrika. Ivi vanhu vambe va ta ivi va teka van’wana va hina. Namuntlha, hi hangalake hinkwako-nkwako lerova dyambu a ra ha peli eka vatukulu va Afrika.” Vukona bya timiliyoni ta vanhu lava humaka eAfrika le Amerika N’walungu na Dzonga, eKharibiya, ni le Yuropa i vuyelo lebyi nga erivaleni bya bindzu ra vuhlonga.

Vanhu va ha ya emahlweni va tivutisa leswaku i mani la nga ni nandzu wa bindzu ra vuhlonga ro tsemakanya Atlantiki. Basil Davidson, la tirhanaka ni matimu ya Afrika u tsala ebukwini yakwe leyi nge The African Slave Trade a ku: “Afrika na Yuropa a ma katsekile hi ku helela.”

“A Ku Te Ku Fuma Ka Wena”

Ku na nchumu wun’wana lowu nga dyondziwaka—nchumu lowu khumbaka ku fuma ka vanhu. Wanuna wa vutlharhi u tsarile: “Ndzi xiyisise swiendlo hinkwaswo swo tshikilela leswi a swi endliwa ehansi ka dyambu,—kutani vona! mihloti ya lava tshikileriweke, naswona va hava muchaveleri, kasi hi tlhelo vatshikileri va vona va ni matimba.”—Eklesiasta 4:1, Rotherham.

Khombo ra kona, marito wolawo, lama tsariweke khale swinene bindzu ra vuhlonga ra le Afrika ri nga si sungula, ya ha ri ntiyiso ni namuntlha. Lava tshikileriweke ni vatshikileri va ha ri kona, naswona ematikweni man’wana malandza ni vini va wona va ha ri kona. Vakreste va swi tiva leswaku ku nga ri khale, hi hulumendhe ya Mfumo wa Xikwembu, Yehovha u “ta nṭhunša šisiwana loko ši huwelela, ni l’a nge nhlomulweni, l’a nga riki na mupfuni.” (Pisalema 72:12) Hikwalaho ka xivangelo xexo ni swin’wana, va ya emahlweni va khongela eka Xikwembu va ku: “A ku te ku fuma ka wena.”—Matewu 6:10.