Laha AIDS Yi Ngo Va Ntungu
KU NGA si hela 15 wa malembe, AIDS yi hangalase maxangu ni nhlomulo eka matiko-nkulu hinkwawo ya misava. Hi malembe ma nga ri mangani, xibuluki lexi xa ta ntivo-vutomi xi buluke hi mimpimo leyikulu swinene. WHO (Vandla Ra Rihanyo Ra Misava Hinkwayo) yi ringanyete leswaku emisaveni hinkwayo siku na siku vanhu va 5 000 va karhi va tluletiwa. Hi leswaku ku tlula vanhu vanharhu minete yin’wana ni yin’wana! Matiko lama hlaseriweke swinene hi lawa ma nge vuswetini, lawa ma vitaniwaka matiko lama hluvukaka. WHO yi vhumbe leswaku, hi lembe ra 2000, matiko lawa hinkwawo ma ta va ma ri na 90 wa tiphesente ta lava nga ni HIV, lava eku heteleleni va nga ta endla 90 wa tiphesente ta lava nga ta va va ri na AIDS.
Lava Va Hlaseriwaka Swinene
Rose a a ri na 27 wa malembe naswona a tekiwile a ri ni vana vanharhu loko nuna wakwe hi xitshuketa a sungula ku vabya. U file endzhaku ka tin’hwetinyana. Xivangelo xa ku fa ka nuna wakwe a xi nga tiveki enkarhini wolowo. Vadokodela va vule leswaku a a ri na rifuva. Maxaka ya ku u loyiwile. Maxaka ya nuna wakwe ma sungule ku titekela nhundzu ya Rose. Va le vukatini va n’wi tekela vana hi nkani hi nkarhi lowu a nga ri kona ekaya. Rose u boheke ku tlhelela emutini wa ka vona. Endzhaku ka malembe mambirhi u sungule ku tshamela ku hlanta ni ku chuluka. Hi kona laha a nga tiva leswaku nuna wakwe u dlayiwe hi AIDS ni leswaku na yena a tluletiwile. Rose u file endzhaku ka malembe manharhu, a ri na 32 wa malembe hi vukhale.
Timhaka leti tsemaka nhlana kukota leyi se ti tolovelekile sweswi. Etindhawini tin’wana mindyangu hinkwayo hambi muganga hinkwawo wu mbumburheriwile.
“Xiphiqo Lexikulu Xa Rihanyo Xa Le Nkarhini Wa Hina”
Tihulumendhe ta le matikweni lama ha hluvukaka a ti wu voni ntlango loko ti ringeta ku lwisana na xona. Hikwalaho ko pfumaleka ka mali naswona ku ri ni swilo swin’wana swa xihatla ni leswi lavaka mali yo tala, AIDS yi tikomba yi salela endzhaku. Ku wa ka ikhonomi emisaveni hinkwayo, ku pfumaleka ka swakudya, timhangu ta ntumbuluko, tinyimpi, mikhuva ya ndhavuko ni vukholwa-hava swi ndlandlamuxa xiphiqo lexi. Nkhathalelo wo hlawuleka lowu katsaka switirho ni mirhi ya vavabyi lava tshamelaka ku tluleriwa hi AIDS wa durha. Swo tala swa swibedlhele leswikulu sweswi swa khapa hi vanhu, swi hlakarile, naswona a swi na vatirhi lava eneleke. Vo tala va vavabyi lava nga ni AIDS va tlheriseriwa emakaya leswaku va ya fela kona, leswaku ku kumiwa ndhawu ya nhlayo leyi yaka yi kula ya vavabyi lava lavaka ku pfuniwa. Eka mavabyi man’wana lama khomaka lava nga ni AIDS lama teke hi matimba i rifuva. Matiko man’wana ma vike leswaku nhlayo ya lava faka hi rifuva yi andze kambirhi emalembeni manharhu lama hundzeke, naswona ku fika kwalomu ka 80 wa tiphesente ta vavabyi va le swibedlhele lava nga ni AIDS, va na rifuva.
Vuyelo Bya AIDS Eka Vanhu
Ntungu wa AIDS a wu khumbi fambiselo ra rihanyo ntsena kambe ni swiphemu hinkwaswo swa ikhonomi ni vanhu. Kwalomu ka 80 wa tiphesente ta lava va nga na yona va le xikarhi ka 16 ku ya ka 40 wa malembe naswona vona vanhu va malembe lawa hi vona lava tirhaka swinene etikweni. Vanhu vo tala lava tirhaka emindyangwini, va wela eka ntlawa wa malembe lawa. Mindyangu yo tala yi tshembele eka vona, kambe leswi va vabyaka ivi va hetelela va file, lavatsongo swinene ni lava dyuhaleke va sala va ri hava muwundli. Exikarhi ka vanhu va Vantima hinkwavo, loko vatswari va n’wana va fa, hi ndhavuko n’wana u tekiwa a ya tshama ni maxaka. Hambi swi ri tano, namuntlha loko vatswari va fa, hakanyingi vakokwana kumbe maxaka man’wana lama ha hanyaka ma va ma dyuhale ngopfu kumbe ma ri ni ndzhwalo wo tala swinene wo ringeta ku enerisa swilaveko swa vana va vona vini. Xiyimo lexi xi vange leswaku swisiwana swi andza ku tlhela ku andza ni nhlayo ya vana lava tshamaka eswitarateni. WHO yi vhumba leswaku exiphen’wini xa Afrika lexi nga edzongeni wa Sahara ntsena, ku tlula 10 wa timiliyoni ta vana va ta va va nga ri na vatswari eku heleni ka lembe-xidzana leri.
Eka vavasati ntungu lowu wa AIDS wu vanga gome naswona wa nonon’hwa. Ngopfu-ngopfu i vavasati lava bohekaka ku heta 24 wa tiawara hi siku va khathalela lava vabyelaka ku fa—leswi swi tlhandlekela eka mintirho leyin’wana ya ndyangu leyi va faneleke ku yi endla.
Leswi Endliwaka Sweswi
Eku sunguleni ka va-1980, vatirhela-mfumo vo tala, lava a va tihlawula eka vanhu lava nga ni AIDS naswona hikwalaho ka leswi a va nga wu xiyi mpimo wa xihatla lowu a yi ta hangalaka ha wona, a va nga ri na mhaka na yona naswona a va enerisekile. Hambi swi ri tano, hi 1986 hulumendhe ya le Uganda yi sungule nyimpi yo lwa ni AIDS. Emalembeni ya kaye lama hundzeke, Uganda yi tiviwe hi ku va “musunguri lonkulu wa matshalatshala yo lwisana ni AIDS lawa se ma endliweke namuntlha.”
Namuntlha, eUganda ku na tinhlengeletano ni mavandla yo tlula 600 ya tiko ro karhi ni ya matiko hinkwawo, lama khomekeke swinene ma ringeta ku lawula ku hangalaka ka AIDS. Mavandla lawa yo khathalela vanhu ma simeke tindhawu to tala to dyondzisa hi AIDS etikweni hinkwaro. Leswaku vanhu va xalamukiseriwa ntungu lowu wa AIDS, va karhi va tivisiwa hi ku tirhisa mintlango, mincino, tinsimu ni minongonoko ya xiya-ni-moya ni TV, maphepha-hungu, ni hi riqingho. Ku tlhandlekela eka nkhathalelo wa le kaya ni mpfuno wa swilo leswi vonakaka, lava nga ni AIDS, tinoni ni swisiwana va karhi va leteriwa.
Exikarhi ka Timbhoni ta Yehovha, ku khathaleriwa ka swisiwana ni tinoni swi langutiwa swi ri xiphemu xa vugandzeri bya Vukreste. (Yakobo 1:27; 2:15-17; 1 Yohane 3:17, 18) Vandlha a ri teki vutihlamuleri bya swirho swa ndyangu bya ku khathalela swirho swa mindyangu ya vona. Kambe loko ku nga ri na swirho swa ndyangu swa le kusuhi, kumbe loko swisiwana ni tinoni va nga swi koti ku tiwundla hi tlhelo ra mali, hi rirhandzu vandlha ra va pfuna.
Hi xikombiso, Joyce, a a ri un’wana wa Timbhoni ta Yehovha, a a tshama eKampala, ntsindza wa Uganda. A a ri na AIDS naswona u fe hi August 1993. Loko a nga si fa u tsale mhaka leyi landzelaka: “Ndzi kurisiwe ndzi ri Muprotestente ivi endzhaku ndzi tekana ni Mukhatoliki. Hambi swi ri tano, a ndzi swi vona leswaku vo tala ekerekeni ya ka hina a va nga tikhomanga kahle, ivi ndzi tshika ku ya. Makwerhu wa xisati lonkulu a a dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha, kutani loko a ndzi endzerile, u ndzi byele swilo leswi a a swi dyondza eBibeleni.
“Nuna wa mina a a nga lavi ni ku twa hi ku dyondza ka mina Bibele. Hambi vatswari va mina va sungule ku ndzi kaneta, ngopfu-ngopfu tata wa mina. Nkaneto lowu wu ye emahlweni malembe mambirhi, kambe a wu ndzi hetanga matimba, tanihi leswi a ndzi tiyiseka leswaku a ndzi dyondza ntiyiso. Loko ndzi byela nuna wa mina leswaku a ndzi lava ku khuvuriwa, a a vila kunene. U ndzi bile ivi a ndzi byela ku huma hi nyangwa. Ivi ndzi suka ndzi ya tshama ndzexe ekamareni leri hirhiwaka.
“Endzhakunyana nuna wa mina u ndzi kombele leswaku ndzi vuya. A ku helanga nkarhi wo leha ndzi tlhelerile, hi loko a sungula ku tsana emirini a tshamela ku vabya. A swi ndzi hlamarisa, hikuva a a ri munhu la nga ni rihanyo lerinene. Eku heteleleni hi kume leswaku a ri na AIDS. U fe hi 1987. Enkarhini lowu a ndzi ri phayona ra nkarhi hinkwawo [muchumayeri wa nkarhi hinkwawo], hambi leswi enkarhini lowu a ndzi ri noni ni ntlhanu wa vana, ndzi hambetile entirhweni wa vuphayona.
“Endzhaku ka mune wa malembe, hi 1991, ndzi xiye leswaku a ndzi ri na AIDS leyi a ndzi yi kume eka nuna wa mina. Ndzi sungule ku tsana emirini ndzi huma na swirhumbana, ndzi hunguteka ntiko hi xihatla, ni ku tshamela ku khomiwa hi mukhuhlwana. Ndzi hambete ndzi phayona naswona a ndzi fambisa 20 wa tidyondzo ta Bibele, kambe tanihi leswi matimba ya mina a ma hela, ndzi boheke ku ti hunguta ti va 16. Nkombo wa swichudeni leswi swi hetelele swi khuvuriwile.
“A ndzi kalanga ndzi titwa ndzi ri swanga kumbe ndzi ri ni gome, hikuva vandlha a ri ndzi seketela hakunene. Eku heteleleni, ndzi boheke ku nga yi eminhlanganweni yin’wana hikwalaho ka ku tsana ka miri. Vamakwerhu a va ndzi rhekhodela yona ekhaseteni, kutani a ndzi hambeta ndzi wundliwa emoyeni. Vakulu va vandlha va endle nxaxamelo wa leswaku vamakwerhu va xisati va moya va cincana va ta ndzi pfuna hi swilaveko swa mina ni ku tshama na mina vusiku hinkwabyo. Kambe a ku ri na nchumu wun’we lowu a wu ndzi dya—vana va mina. Ndzi tivutisile: ‘Xana ku ta humelela yini hi vona loko ndzi nga ha ri kona?’
“EAfrika nhundzu ya mufi hakanyingi yi tekiwa hi maxaka, kutani ndzi hambete ndzi khongela eka Yehovha hi leswi. Ndzi kunguhate ku xavisa yindlu ya mina ivi ndzi aka swiyindlwana switsongo swo hirhisa vanhu, leswaku vana va mina va ta hambeta va va ni ndhawu yo tshama eka yona va tlhela va kuma mali nkarhi na nkarhi. Vamakwerhu evandlheni va ndzi xavisele yindlu ya mina ivi va ndzi xavela xitandi xin’wana, ivi va ndzi akela swiyindlwana. A ndzi tshama eka xin’wana xa swona, naswona a ndzi titwa ndzi phyuphyile emianakanyweni hi ku tiva leswaku vana va mina va ta hlayisiwa.
“Maxaka ya mina a ma hlundzukile hikwalaho ka leswi ndzi xaviseke yindlu, ivi va sungula ku yisa mhaka ehubyeni. Nakambe, vamakwerhu va ndzi pfunile ivi va ndzi lulamisela mhaka leyi. Hi hlurile ehubyeni. Hambi leswi sweswi ndzi titwaka ndzi nga ha ri na matimba swinene, nhlengeletano ya rirhandzu ya Yehovha ni ntshembo wa Mfumo swi ndzi pfuna leswaku ndzi tiyisela. Hikwalaho ka xiyimo xa mina sweswi ndzi amukeriwe exibedlhele. Ndza ha ri na vona vamakwerhu va xisati va moya lava khathalelaka swilaveko swa mina vusiku ni nhlekanhi, tanihi leswi xibedlhele xi nga swi kotiki ku nyikela swakudya ni ndhawu yo etlela leyi ringaneleke.”
Endzhaku ko tshama tsevu wa tin’hweti exibedlhele, Joyce u yisiwe ekaya. Endzhaku ka masiku mambirhi a fa. Vana vakwe va ntlhanu sweswi va hlayisiwa hi makwerhu un’wana wa phayona evandlheni loyi na yena a nga na vana va yena n’wini vanharhu.
Ntlhantlho
EUganda, laha AIDS ana yi nga ntungu, Muungameri Yoweri Kaguta Museveni u te: “Ndzi tshemba leswaku n’wangulo lowunene eka nxungeto lowu wa AIDS ni mavabyi man’wana lama tluletiwaka hi rimbewu i ku swi veka erivaleni ni hi ku kongoma leswaku munhu un’wana ni un’wana u fanele ku fundza, ku xixima ni ku va ni vutihlamuleri eka muakelani wakwe.” Hi ku komisa, ku ni xilaveko xo tlhelela eka mahanyelo ya ku va ni munghana un’we elunghiselelweni ra vukati. Un’wana ni un’wana wa pfumela leswaku leyi hi yona ntsena ndlela leyi sirhelelekeke naswona hi yona ntsena leyi AIDS yi nga lawuriwaka ha yona. Hambi swi ri tano, a hi vangani lava pfumelaka leswaku mpimanyeto wa mahanyelo yo tano wu nga fikeleriwa.
Timbhoni ta Yehovha i van’wana va lava va nga pfumeriki ntsena leswaku ku tikhoma lokunene ka koteka kambe i ndlela ya vona yo hanya. Ku engetela kwalaho, va pfumela, hi laha Joyce a a pfumela ha kona, exitshembisweni xa Xikwembu xa matilo lamantshwa ni misava leyintshwa laha ku nga ta va ni ku lulama. (2 Petro 3:13) Emisaveni leyi nga ta va yi hlanguriwe vubihi hinkwabyo yi basa, Yehovha Xikwembu u ta hetisisa xitshembiso lexi rhekhodiweke eka Nhlavutelo 21:4: “Xi ta sula mihloti hinkwayo emahlweni ya vona, ni rifu a ri nga ha vi kona; hambi ya ri mahlomulo kumbe ku rila kumbe ku vaviseka a swi nga ha vi kona, hikuva leswo sungula swi hundzile.”
9[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]
Tatana u teka n’wana wakwe la dlayiweke hi AIDS leswaku a ya lahliwa
[Xihlovo Xa Kona]
WHO/E. Hooper