Vuvabyi Bya Le Mahlweni Ka Switlhandla—Xana I Ntsheketo Kumbe I Nchumu Wa Xiviri?

Mahanyelo ya yena a ma hlamuseleki naswona a ma twisiseki. Sweswinyana u ni ntirhisano; endzhakunyana wa holova. U vula marito yo komba ku pfumala ntshembo. Ku nga khathariseki marito ya wena yo chavelela, u angula hi ndlela leyi hundzeletiweke eka leswi u swi vulaka ni ku swi endla. Mhakanyana yitsongo yi nga kurisiwa yi hundzeletiwa ivi yi pfuxa mholovo leyikulu. Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, kumbe kwalomu ka vhiki, wansati loyi “un’wana” xikan’we-kan’we wa nyamalala, ivi a tlhela a va yena n’wini . . . swa nkarhinyana.

ENTIYISWENI, a hi vavasati hinkwavo lava vaka ni ku hundzuka loko tano lokukulu. Hambi swi ri tano, emahlweni ko sungula switlhandla, vavasati van’wana va tivone va hundzuka munhu un’wana. Xana i yini lexi vangaka swipfukelwa leswi? Xana mahanyelo layo tano hakunene ya vangiwa hi ku hundzuka ka ndzhendzheleko wa switlhandla?

PMS I Yini?

Hi ku ya hi magazini lowu nge American Journal of Psychiatry, vavasati lava vaka ni “swikombiso leswi vonakaka swa ndzhendzheleko leswi hi mpimo wo karhi swi kavanyetaka swiphemu swin’wana swa vutomi” ni leswi tshamelaka ku va kona emahlweni ka switlhandla, va nga ha va va ri na PMS (premenstrual syndrome [vuvabyi bya le mahlweni ka switlhandla]). Hambi leswi ku nga riki na minkambisiso ya le laboratori leyi nga tshungulaka PMS, vavasati lava nga ni PMS va fanele va va ni nkarhi wo ringana vhiki rin’we kumbe mambirhi n’hweti yin’wana ni yin’wana, lowu ha wona va vaka va ri kahle. Hi ku tirhisa nhlamuselo leyi, vadokodela va ringanyeta leswaku i 10 wa tiphesente ntsena ta vavasati lava nga ni PMS.

Vativi van’wana va swa le laboratori va ni langutelo leri hambaneke hi PMS. Va vula leswaku nhlayo leyikulu ya vavasati, lava nga exikarhi ka 40 na 90 wa tiphesente, va karhatiwa hi PMS. Va vula leswaku rito leri ri katsa ku va ni swivilelo swo hambana-hambana, swo tanihi ku nyuhela, nkarhalo wa fambiselo ra misiha, switlhavi swa mahlangano ya swirho, switlhavi swa le khwirini, ku pandza ka nhloko leyi nga yimiki, ku nyangatseka, ku chava ku khumbiwa mavele, ku pfuketana a rila, ku navela swakudya ku tlurisa, ni swipfukelwa. Ku na swikombiso swo tlula 150 leswi fambisanaka na PMS. Vavasati, ku katsa ni lava va nga ha riki na switlhandla, va nga ha va ni swin’wana swa swikombiso leswi kumbe swo hlayanyana swa swona. Hambi swi ri tano, hi ntolovelo wansati u karhatiwa hi PMS emalembeni yakwe ya va-30. Eka vavasati vo tala, swikombiso swa PMS swa karhata kambe swa lawuleka. Exihlokweni lexi hi ta vulavula hi lava va nga na PMS leyi nga riki yikulu ngopfu.

Nancy Reame, mukambisisi wa le Yunivhesiti ya Michigan, u vike leswaku eUnited States PMS yi tekiwa tanihi “xiphiqo xa rihanyo lexi nga tivekiki kahle,” kambe ematikweni man’wana, tinxaka ni ku tika ka swikombiso swa kona swi hambana-hambana ngopfu. U te: “Van’wana va vika swikombiso swo tala leswi xiyekaka swa le mirini, kasi vanhu va mindhavuko yin’wana va vika ngopfu swikombiso swa mintlhaveko.” Reame, loyi a endleke nkambisiso eChina, u tirhise Machayina tanihi xikombiso. “Hi ndhavuko wa Machayina a swi pfumeleriwi ku va ni swikombiso swa mintlhaveko.” Hikwalaho ka sweswo, u te, loko va vutisiwa hi swiphiqo swa switlhandla, vavasati va vulavula hi vusindza ntsena.

Masungulo Ya PMS

PMS yi sungule ku tlhuvutsiwa hi Dok. Robert T. Frank wa le New York hi 1931 ephepheni rakwe leri nge “Ntshikilelo Wa Le Mahlweni Ka Switlhandla Lowu Vangiwaka Hi Tihomoni.” U vulavule hi vavasati lava karhatiwaka hi nkarhalo wa misiha, va nga swi koti ku nyikela nyingiso, ni ku karhala ka misiha emahlweni ka switlhandla.

Endzhaku ka 22 wa malembe Katharina Dalton na Raymond Greene, madokodela ya Manghezi, va tsale xitsalwana emagazinini wa ta mirhi laha va vumbeke xiga lexi nge “xikombiso xa le mahlweni ka switlhandla.” Dok. Dalton u vulavule hi PMS tanihi “vuvabyi lebyi hangalakeke, naswona lebyi kumbexana ku nga khale byi ri kona.” Leswi a swi kumeke malunghana ni leswi PMS yi nga swi vangaka emahanyelweni ya wansati swi sungule ku tiviwa hi 1980. Yena ni madokodela man’wana va vitaniwile leswaku va ta kambela vavasati vambirhi va le Britain lava hehliweke hi ku dlaya. Va te ni mianakanyo ya leswaku mahanyelo ya wansati ya nga ha lawuriwa hi ku hundzuka-hundzuka ka mpimo wa tihomoni, hi nkarhi wa ndzhendzheleko wakwe wa switlhandla. Hi ku ya hi vukamberi bya vona bya PMS, havambirhi va hunguteriwe swigwevo swa vona swo dlaya. Eka xiboho xin’wana muhehliwa u hunguteriwe xihehlo xa ku dlaya hikwalaho ka ku “hunguteka ka mpimo wo tilawula.”

Swiendlakalo leswi nga ni khombo leswi vangiwaka hi mahanyelo ya vavasati, tanihi lexi nga laha henhla, swi tikomba swi nga talanga. Xivangelo xa mahanyelo yo tano ni swikombiso swa ku tshikelelekanyana leswi vavasati vo tala va vaka na swona ekusuhi ni nkarhi wa ku sungula ka switlhandla ka ha tama ku kaneriwa ha swona ematlukeni ya timagazini ta swa vutshunguri ni leti nga riki ta vutshunguri.

Xana mahanyelo wolawo hakunene ya vangiwa hi ku hundzuka-hundzuka ka mpimo wa tihomoni emirini wa wansati hi nkarhi wa ndzhendzheleko? Kumbe xana mianakanyo ya ku lwa ka tihomoni ni ku nga twisiseki ka miri wa wansati ko va ntsheketo ntsena? Ku na mavonelo yo hambana-hambana mayelana ni leswaku i vuyelo byihi, loko byona byi ri kona, lebyi ku hundzuka-hundzuka ka mpimo wa tihomoni ku vaka na byona emahanyelweni ya wansati. Vakambisisi ni madokodela yo tala va pfumela leswaku ku twisisa ntirhisano wa byongo ni tihomoni ta swiamukela-mbewu hi nkarhi wa ndzhendzheleko wa switlhandla i xilotlelo xo twisisa leswaku ha yini vavasati van’wana va va na PMS.

Ndzhendzheleko Wa Switlhandla

Kan’we endzhaku ka mune wa mavhiki man’wana ni man’wana, miri wa wansati wu va ni ku hundzuka-hundzuka loku rharhanganeke swinene ka mpimo wa tihomoni. Vo tala va ku vitana “ndzhukano,” rito ra Xinghezi “menstruation” (switlhandla) ri huma eka ra Xilatini mensis, leri vulaka “n’hweti.”

Leswaku ku sungula ndzhendzheleko, xiphemu xa le hansi xa byongo xi rhumela rungula enhlaribyeni ya pituitary. Loko rungula ri amukeriwa, pituitary yi humesa FSH (follicle-stimulating hormone [homoni yo vumba tisele]). FSH yi famba na ngati yi ya eka swiamukela-mbewu ivi yi endla leswaku homoni ya xisati yi sungula ku vumbeka. Loko homoni ya xisati yi engeteleka, pituitary yona yi humesa LH (luteinizing hormone [homoni yo kurisa tisele]). LH yi hlwerisa ku humesiwa ka FSH. Tandza rin’we ra wupfa ivi ri ehlela embelekweni. Loko tandza leri ri humile, ku humesiwa homoni ya progesterone. Loko tandza leri ri nga nonisiwi, mpimo wa homoni ya progesterone ni homoni ya xisati wu hunguteka hi xihatla.

Loko ku nga ri na tihomoni to tiyisa xivelekelo, makhumbi ya xona ya hlakala, ivi ngati, mati ni tinyama tin’wana ti huma hi xirho xa vusati. Swi teka masiku manharhu ku ya ka nkombo leswaku xivelekelo xa wansati xi hlanta minkuva yoleyo hi laha ku heleleke, ku va makumu ya ndzhendzheleko wolowo wa switlhandla. Loko ndzhendzheleko wolowo wu hela, byongo byi tlhela byi humesa tihomoni, leti kombisaka masungulo ya ndzhendzheleko lowuntshwa.

Xana I Nyimpi Ya Tihomoni?

Van’wana va vula leswaku ku nga ringani ka mpimo wa homoni yo kurisa tisele ni homoni yo vumba tisele hi swona swi vangaka mintlhaveko ya le mahlweni ka switlhandla eka wansati. Va vula leswaku hi ntolovelo tihomoni ta tirhisana leswaku ti huma hi mpimo lowu ringanaka. Loko leyin’wana yi humesiwa yi tele ku tlula leyin’wana, ku pfuka nyimpi, ivi vuyelo bya kona byi salela endzeni ka miri wa wansati.

Mpimo lowukulu wa homoni yo kurisa tisele lowu tlakukeke wu nga ha endla wansati a titwa a nyangatseka. Eka van’wana, ku tala ngopfu homoni ya progesterone, ivi swi va vangela ku titwa va ri ni gome naswona va karhele.

Vakambisisi van’wana va yi kaneta mianakanyo ya leswaku ku nga ringani ka tihomoni ku vanga PMS. Va vula leswaku mianakanyo swin’we ni vuxaka ni vanhu swi hoxa xandla swinene eku vangeni ka mintlhaveko ya le mahlweni ka switlhandla eka vavasati van’wana. Patient Care, loko yi vika swivangelo swa PMS, yi vula leswaku “ku hava ku hambana loku nga erivaleni loku kumiweke eka maendlelo, swiringaniso, mimpimo kumbe nkarhi wa ku vumbeka ka tihomoni ta mbeleko eka vavasati lava nga na PMS leyo tika swinene kumbe lava nga riki na yona.”

Hi xikombiso, ntshikilelo wu nga ha hatlisisa, wu hlwerisa, kumbe ku engetela swikombiso swa PMS. Buku leyi nge PMS—Premenstrual Syndrome and You: Next Month Can Be Different yi ri: “Ntshikilelo wu kavanyeta ku humesiwa ka tihomoni naswona nkayivelo wa mphakelo wa tihomoni wu nga vanga ku nga ringani ka tihomoni loku nyanyisaka swikombiso swa PMS.” Swiphiqo swa vutshunguri, swa timali kumbe swa ndyangu swi nga ha vonaka swi ri swikulu ngopfu naswona swi nga lawuleki emahlweni ka switlhandla.

Ku Chava Ku Funghiwa

Vakambisisi van’wana va vula leswaku wansati a nga ha langutiwa a nga faneleki ku va mutirhi kumbe muendli wa swiboho loko a ri ni swikombiso leswi fambisanaka ni switlhandla swakwe. “Hi yona ndlela leyi vanhu va yi tirhisaka ku veka vavasati exikhundleni xa le hansi. Loko enkarhini wun’wana wa n’hweti u nga koti ku tirha kahle, swi vula leswaku a wu fanelanga u endla mintirho leyi ya nkoka, ya matimba, leyi nga ni nkucetelo,” ku vula Barbara Sommer, mutivi wa mianakanyo.

Vakambisisi van’wana va vula leswaku vavasati va amukele PMS hikuva yi va pfumelela ku tirhisa xiyimo lexi tanihi xivangelo xo tikhoma hi ndlela leyi va endlaka ha yona. Eka mbulavurisano, eka magazini wa Redbook, Dok. Carol Tavris, mutsari wa The Mismeasure of Woman, u vula leswaku PMS “yi nyika vavasati xivangelo xo vutisa va ku ‘I yini lexi hoxeke eka mina hi tlhelo ra vutshunguri?’ ku nga ri, ‘Xana i yini lexi hoxeke evuton’wini bya mina lexi ndzi endlaka ndzi pfilunganyeka?’”

Hi 1985, vativi va swa miehleketo va vavasati eKomitini ya Vavasati ya APA (American Psychiatric Association) va lwisane ni ku katsa PMS eka Diagnostic and Statistical Manual ya APA. Hambi leswi yi tshahiweke eka xita-ndzhaku xa buku ya sweswinyana (1987) tanihi “xiphemu xa switlhandla lexi nga xiphiqo xo titwa u tsane mongo,” vandla leri hlanganeke ra APA ri kunguhate ku nghenisa “xiphiqo xo tsana mongo xa le mahlweni ka switlhandla” (PMDD [premenstrual dysphoric disorder]) endzeni ka rungula ra wona enkandziysweni wa vona lowu landzelaka. Ku yi nghenisa ebukwini swi ta yi endla yi va xiphiqo lexikulu xa mianakanyo.

Dok. Paula Kaplan, khale ka mutsundzuxi wa vandla leri hlanganisiweke hi xikongomelo xin’we u ri: “Ku hava laha yi welaka kona ebukwini hikuva a hi xiphiqo xa mianakanyo. Enkarhini lowu taka loko wansati a hlawuriwa tanihi gqweta-nkulu, u ta vutisiwa: ‘Xana u tshame u va na PMDD?’”

Ku Lavisisa Murhi Wo Yi Tshungula

Rhavi ra ta vutshunguri ri ya emahlweni ri kanetana hi mhaka ya PMS. Tidyondzo to tala ta karhi ta humelela mayelana ni xivangelo ni matshungulelo lama kongomeke ya PMS. Vadokodela van’wana va anakanya leswaku ku nga ha va ku ri na 18 wa tinxaka to hambana-hambana ta PMS, yin’wana ni yin’wana yi ni swikombiso swa yona. Nkambisiso wun’wana wa sweswinyana wu vike leswaku zinc yi nga ha hoxa xandla swinene eku humeseni ka swikombiso swa PMS. Nkambisiso wun’wana wu ringanyete leswaku nkayivelo wa vhitamini-B₆ wu nga wona xiphiqo-nkulu, wu vanga gomenyana eka van’wana.

Matshungulelo yo kota vutshunguri byo olova, ku lawula ndlela yo etlela, endlelo ro wisa hi laha ku heleleke, swidzidzirisi swo sivela gome, ni switirho swin’wana leswi nga ni homoni ya progesterone swa ringeteriwa hi vavasati van’wana hi ku lava ku herisa swikombiso swa PMS leswi tshamelaka ku humelela. Ku ta fikela enkarhini lowu, a ku si va ni vutshunguri lebyi tirhaka hakunene lebyi kumiweke.

Vavasati lava va xanisiwaka hi swikombiso leswi nga lawulekiki emahlweni ka switlhandla va fanele ku vonana na dokodela. PMS yin’wana ni yin’wana yi hambanile, naswona wansati un’wana ni un’wana u fanele ku kuma switsundzuxo leswi twalaka hi tlhelo ra vutshunguri ni nkhathalelo lowu faneleke. Hikuva PMS yi nga vanga ni swiphiqo swin’wana swo tika, swo kota vuvabyi bya nhlaribya ya kholokholo, ku kula ku hundza mpimo ka nkuva wa xivelekelo, ni gome, i swa nkoka leswaku u kamberiwa miri.

Ku bumabumeriwa leswaku a nga si ya eka dokodela, wansati a va ni buku yo tsala timhaka ta siku na siku kumbe khalendara leyi nga ni vuxokoxoko hinkwabyo bya swikombiso swa miri ni mintlhaveko leyi a vaka na yona a nga si va ni switlhandla. Loko a tiva masiku lawa a vaka ni swipfukelwa, a nyangatsekaka, kumbe a vaka ni gome ha wona, swi nga n’wi pfuna ku lulamisa xiyimiso xakwe hi ndlela leyi faneleke. Nakambe swi nga n’wi pfuna ku vona loko a ri na PMS ni loko a nga ri na yona.

Vadokodela va nga ha ringanyeta leswaku a hunguta swilo leswi n’wi vangelaka ntshikilelo evuton’wini byakwe. Swakudya leswi fuweke ni ku hambeta a endla vutiolori naswona swi nga lwisana ni PMS. Swakudya leswi taleriweke hi tikhabohayidireti, ni tiphroteyini leti nga talangiki swi hungute swipfukelwa eka vavasati van’wana lava tshikilelekaka emahlweni ka switlhandla, ku vule nkambisiso wa le yunivhesiti. Ku endla vutiolori byo kambela ntamu kumbe ku famba u tiolola milenge ni nhlikanhi na swona swi nga pfuna ku lwisana ni nkarhalo ni ku titwa a tsanile emoyeni.

Ina, swirho swa ndyangu swi nga pfuna, ngopfu-ngopfu nuna. Ngopfu-ngopfu va fanele va lwela ku va ni tintswalo, va anakanyela naswona va twisisa loko ndzhendzheleko wa wansati wa n’hweti na n’hweti wu n’wi vangela swiphiqo.

Njhekanjhekisano Wa Ha Ya Emahlweni

Van’wana va vula leswaku ku thya ku hundzuka-hundzuka ka mintlhaveko ni ka miri loku nga ka ntumbuluko, loku wansati a vaka na kona hi nkarhi wa ndzhendzheleko wakwe wa switlhandla, va ku i “vuvabyi” swi hoxile. Kasi van’wana a va yi lavi PMS, va vula leswaku yi hlawula vavasati.

Hambi swi ri tano, eka vavasati van’wana, PMS i nchumu wa xiviri. N’hweti yin’wana ni yin’wana, ku ni swikombiso leswi vaka kona leswi endlaka leswaku ku langutana ni ndyangu swin’we ni ntirho, swi nonon’hwa. Nkambisiso wo lava ndlela yo yi tshungula ni ku yi twisisa wu nga tikomba wu nga tsakisi tanihi leswi vo tala entirhweni wa ta vutshunguri ni lava nga riki eka wona va yaka emahlweni va kanetana hi vukona bya PMS.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Swirho swa ndyangu swi nga pfuna ngopfu-ngopfu hi ku va ni tintswalo ni ku anakanyela