1945-1995—Xana I 50 Wa Malembe Ya Nhluvuko?

XANA u vone minhluvuko yo karhi evuton’wini bya wena emalembeni ya 50 lama hundzeke?a Anakanya hi vutshunguri. Ematikweni man’wana yo kota Britain, Canada, Cuba, na Sweden, masungulo ya maendlelo ya tiko ya vuhlayiseki, ni fambiselo ra vutshunguri leri hleleriweke vanhu lava pfumalaka, ya tiyisekise leswaku ku nga khathariseki leswaku muvabyi u na mali muni, madokodela ni swibedlhele swi kumiwa hi vanhu hinkwavo.

Hambi ku ri man’wana ya matiko lama ha hluvukaka ma swi kotile ku antswisa mimpimanyeto ya rihanyo ya vaaki va wona. JAMA (The Journal of the American Medical Association) wu xiye leswaku “ndzawulo ya rihanyo ematikweni man’wana lama ha hluvukaka yi swi kotile ku lunghiselela nkhathalelo wa rihanyo ra xisekelo eka mani na mani hi ntsengo lowu matiko ya vona ma nga wu fikelelaka. . . . Nhluvuko lowu xiyekaka wu endliwile eku hungutiweni ka mafu ya tincece ni vana eChina, Costa Rica, Sri Lanka, ni le tikweni ra India ra Kerala.”

Nhluvuko Wa Swilo Leswi Vonakaka

Hi ku ya hi xiyimo xa ikhonomi xa 1945, vanhu vo tala va na swilo swo tala leswi vonakaka hi 1995. Vo tala lava emalembeni ya 50 lama hundzeke a va nga ta va va swi kotile ku va ni swilo swa vulovolovo, sweswi va ni timovha, ti-TV, ti-VCR, switlanga ti-CD, swigwitsirisi, ti-cellular phone, ni swilo swin’wana swa vutomi bya ximanguva-lawa. Kumbexana u wun’wana wa timiliyoni teto.

Hi laha vatsari va buku ya swiphemu-phemu leyi nge A History of Private Life va hlamuselaka ha kona, “makume manharhu ya malembe endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava Furwa [xikan’we ni matiko man’wana ya le vupela-dyambu bya Yuropa] ri vone ku ndlandlamuka ka ikhonomi, loku, handle ko ya hi mintlawa yo karhi ya vanhu, ku tiseleke vanhu va swiyimo hinkwaswo nhluvuko lowuntshwa. Loko un’wana ni un’wana a a ri na yindlu leyi ‘langutekaka,’ movha ‘wa kahle,’ ni thelevhixini, xikan’we ni mikateko leyin’wana leyi engetelekeke ya vuhlayiseki bya tiko ni vutshunguri bya manguva lawa, a nga hanya vutomi lebyinene, loko swi nga ri tano, lebyi antswaka.”

Hambi swi ri tano, xivutiso hi leswaku, Xana swilo leswi vonakaka swo tala swi vula leswaku vanhu va tshamiseke kahle hi tindlela hinkwato? Xana ku hlengeleta swilo leswi vonakaka xikan’we-kan’we swi vula leswaku vutomi bya antswa kumbe byi sirhelelekile? Hambi loko nhundzu leyi vonakaka ya van’wana yi engeteleka vanhu vo tala va sala va ha pfumala. Sweswo swi engetela ndzingo wo yiva, ku wutla, vukanganyisi, ni vugevenga byin’wana byo tala lebyikulu. Van’wana va vapfumari va tiyimisele ku va swikhumukani—hi ndlela yin’wana ni yin’wana leyi kotekaka. Hi xikombiso, eDoroba-nkulu ra New York, ku tlula 100 000 wa timovha ta yiviwa hi lembe. Ku va ni swilo leswi vonakaka a swi vuli leswaku u ni vutomi lebyi sirhelelekeke ku antswa.

Ku ve ni minhluvuko eka swin’wana, hambi loko yi nga ri hi mpimo lowu van’wana a va ta va va yi lave ha kona.

Vavasati—Enkarhini Wa Khale Ni Wa Sweswi

Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi vangele xiyimo lexintshwa eka vavasati van’wana. Vo tala a va tolovele ku va vamanana ni vatshiveri ekaya, kasi vavanuna va ri vawundli. Nyimpi ya vumbirhi ya misava yi swi hundzurile hinkwaswo sweswo. Vavanuna va yisiwe enyimpini, ivi xikan’we-kan’we vavasati va tikuma va tirha evumakini bya matlhari kumbe emintirhweni yin’wana leyi siyiweke hi vavanuna. Eminkarhini ya sweswinyana, van’wana va nghenele ni ntirho wa vusocha ivi va dyondza ku dlaya. Vavasati va timiliyoni va sungule ku tikumela miholo ya vona ivi va nantswa ndlela yin’wana ya vutomi va ri ni mali ya vona vini. Leswikulu a swa ha ta, walawo a ya ri masungulo ya ku pfuleka hakatsongo-tsongo ka nyangwa wa “wansati la tshunxekeke” wa manguva lawa. Enyimpini ya vona yo lwela ku ringana, vavasati van’wana va vula leswaku ka ha ta tirhiwa ematikweni yo tala. Va vula leswaku ku ni “lwangu ra gilasi” leri ri va sivelaka ku ya emahlweni va ya ehenhla emintirhweni yo tala.

Ku Rhurha Ka Vunyingi Ku Vanga Swiphiqo

Nchumu wun’wana lowu hundzukeke emalembeni ya 50 lama hundzeke i ku siyiwa ka vutomi bya le makaya ni vurimi ku ringetiwa ku ya kuma vutomi byo antswa emadorobeni. Eka van’wana ku navela loku ku hetisekile. Kambe eka lavan’wana vo tala vuyelo hi byihi?

Lembe rin’wana ni rin’wana timiliyoni ta rhurha ti ya emadoroba-nkulu lama ana ma ngo khapa hi vaaki, laha ku nga riki na vutshamo kahle naswona byi durhaka. Vuyelo byin’wana hi byihi? Ku va ni swidakana leswi vaka swivandla swa masungulo ya mavabyi, vugevenga, ni ku pfukela hi tlhelo ra tipolitiki. Tiyindlu leti ta ku tiendlela, leti akiwaka hi mabokisi, mapulanga, kumbe mazenge lama cukumetiweke, i swihahlu, barracas kumbe chabolas (Xipaniya), leswi eka swona ku tshamaka lava pfumalaka ni lava nge vuswetini va xiyimo xa le hansi emisaveni. Swidakana leswi—favela hi Xiputukezi, na gecekondu hi Xiturkey (leswi vulaka “lexo akiwa hi vusiku byin’we”)—kahle-kahle i swilo leswi nga swa ntolovelo leswi nga honisekiki, hambi hi le Afrika, India, Amerika Dzonga, kumbe kun’wana.

Xiyimo Xa Namuntlha Ni Xa Nkarhi Lowu Taka Ematikweni Man’wana Ya Le Afrika

Xana hi nga vula yini hi Afrika? Madokodela mambirhi ya tsale emagazinini lowu nge JAMA ma thya xihloko xa wona ma ku: “Afrika Ri Le Riweni—Vumundzuku Lebyi Chavisaka Kambe Hayi Byo Pfumala Ntshembo.” Va xiye leswaku swiyimo swa tipolitiki ni swa ntshamisano etindhawini to tala ta Afrika swi vanga swiphiqo leswi engetelekaka. Va tsarile: “Eka Afrika leri nga xiphemu xa Sahara [ndhawu leyi nga na 45 wa matiko], swilo a swi bihile eka malembe ya 20 lama hundzeke. Ndhawu leyi yi weriwe hi tindlala, dyandza, tinyimpi ta xin’wana-manana, vukanganyisi bya swa tipolitiki, AIDS, vaaki lava andzaka hi xihatla, ku hunguteka ka mphakelo wa swakudya, ku thyakisiwa ka mbango . . . Vativi va yima hi rito rin’we eku vhumbeni leswaku ku hohloka ka ikhonomi, vusweti, ni ku xaniseka swi le ndleleni hi ndlela leyi nga sivelekiki, kambe i swa xinkarhana.” Xona xihloko xexo xi vike leswaku eka 40 wa matiko lama nga evuswetini swinene, 32 ya wona ma le Afrika leri nga xiphemu xa Sahara.

Kambe sweswi ku vuriwa yini hi xiyimo xa sweswi xa mahanyelo emisaveni? Xihloko lexi landzelaka hi ku komisa xi ta hlamusela “nhluvuko” wa misava emhakeni leyi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 6]

USAF photo

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 7]

NASA photo