Ku Fanele Ku Cinca Yini?

“Hulumendhe a yi nge swi tlhantlhi swiphiqo swa hina; hi yona xiphiqo.”—Ronald W. Reagan, eka mbulavulo wakwe loko a vekiwa ku va presidente wa vu-40 wa le United States.

SE KU hundze malembe yo tlula 30 Ronald Reagan a vule marito wolawo. Hi nkarhi wolowo, tiko ra United States a ri khome nyarhi hi timhondzo. Reagan u vule leswaku xiyimo xexo xi vangiwe hi “ku wa lokukulu ka ikhonomi.” U tlhele a ku: “Ikhonomi ya hina a yi si tshama yi wa hi ndlela leyi naswona yi teka nkarhi wo leha ku va exiyin’weni lexinene. Ku hele makume ya malembe ikhonomi ya hina yi yime hi nhloko naswona hi endle swiboho leswi a swi ta hi vuyerisa swa xinkarhana, kambe swi onheke vumundzuku bya hina ni bya vana va hina. Loko xiyimo lexi xo ya emahlweni xi ta vanga hasahasa eka vanhu, eka mindhavuko ya vona, eka swa tipolitiki ni le ka ikhonomi.”

Hambileswi marito ya Reagan ma nga kombisiki ku eneriseka, a a ha ri na wona ntshembo. U te: “Se ku hundze makume ya malembe ikhonomi ya hina yi ri hi ndlela leyi. Leswaku yi yima kahle a swi nge teki masiku, mavhiki kumbe tin’hweti, kambe siku rin’wana yi ta yima kahle.”—Hi lo tivoyamisela marito lawa.

Xana xiyimo xi njhani namuntlha? Xiviko xa 2009 lexi humaka eka Ndzawulo ya le United States ya Tindlu ni Nhluvukiso wa Madoroba xi te: “Vanhu vo tala va . . . karhateka hi swilo leswi tirhisiwaka ngopfu swo tanihi magondzo, mphakelo wa mati ni gezi. Entiyisweni, [ndzawulo ya Nhlangano wa Matiko] leyi vuriwaka UN-HABITAT yi vule leswaku loko ku nga si hundza malembe ya 30 lama nga ta landzela, munhu un’we eka vanharhu u ta va a nga ha tshembi ni leswaku swilo swi ta kala swi cinca. Vo tala va ta pfumala tindhawu leti baseke ni mati lama baseke, va karhatiwa hi ku cinca-cinca ka maxelo naswona leswi swi ta hangalasa mavabyi yo tala, ngopfu-ngopfu mintungu.”

Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

Ku nga khathariseki leswaku u tshama kwihi, anakanyisisa hi swivutiso leswi landzelaka:

● Xana u titwa u sirhelelekile hi tlhelo ra timali ku tlula eka malembe lama nga hundza?

● Xana u vona onge wena ni ndyangu wa wena mi kuma vutshunguri lebyi faneleke?

● Xana ndhawu leyi u tshamaka eka yona yi basile naswona mbango wu kahle?

● Loko u ehleketa hi vumundzuku, xana u vona onge swilo swi ta kala swi antswa eka malembe ya 10, 20 kumbe 30 lama nga ta landzela?

Ntirhisano eXikarhi Ka Vafumi Ni Vaaki

Tihulumendhe to tala ti na leswi vuriwaka ntirhisano ni vaaki, ku nga ntwanano lowu vafumi ni vaaki va wu tsalaka ehansi naswona wu hlamuselaka malunghelo ni vutihlamuleri lebyi hinkwavo va nga na byona. Hi xikombiso, ku languteriwe leswaku vaaki va yingisa milawu ya tiko, va hakela swibalo naswona va nga wu onhi mbango. Hi hala tlhelo, tihulumendhe ti tshembisa vanhu swilo swo tanihi vutshunguri lebyinene, swiyimo swo ringana ni ku antswisa xiyimo xa ikhonomi.

Kambe, i yini leswi ti swi endleke eka swilo leswinharhu? Xiya vumbhoni bya kona eka matluka manharhu lama landzelaka.

Vutshunguri Lebyinene

Leswi vanhu va swi languteleke: Vutshunguri lebyi nga fikeleriwaka hi vanhu hinkwavo ni mirhi leyi pfunaka.

Ntiyiso wa mhaka:

● Xiviko lexi humesiweke hi Bangi ya Misava lexi vulavulaka hi ku basa ni hi ku siveriwa ka mavabyi xi vule leswaku “siku na siku vana va 6 000 va fa hikwalaho ka mavabyi lama vangiwaka hi thyaka ni mati lama thyakeke. Nchuluko wu dlaya n’wana un’we endzhaku ka tisekoni tin’wana ni tin’wana ta 20.”

● Ndzavisiso lowukulu lowu endliweke hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo hi 2008 malunghana ni ndlela leyi mhaka ya vutshunguri yi fambaka ha yona “ematikweni lama fuweke ni lama sweleke,” wu kombise leswaku “swilo a swi ringani” naswona va ta rihanyo “va tsandzeka ku nyika vanhu vutshunguri lebyi fanaka, lebyi nga durhiki naswona byi pfunaka.”

Endzhaku ka malembe mambirhi, Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri xiye leswaku “tihulumendhe emisaveni hinkwayo swa ti tikela ku hakelela vutshunguri bya vanhu. Vanhu va ya va dyuhala, va khomiwa hi mavabyi lama nga tshungulekiki, naswona ku va ni vutshunguri lebyintshwa lebyi durhaka swinene, kutani sweswo swi koxa mali yo tala.”

● Etimhakeni ta vutshunguri ku ve ni ku cinca loku a ku nga languteriwanga loku nga herisaka vutomi bya vanhu: Mirhi leyi a ku vuriwa leswaku yi endla mahlori swi nga endleka yi nga ha tirhi. Mavabyi lama tlulelaka lama heteke timiliyoni ta vanhu emalembeni lama hundzeke, yo tanihi nhlokonho ni rifuva, ma hetiwe hi mirhi leyi sivelaka mavabyi naswona mirhi leyi yi sungule ku tirhisiwa hi va-1940. Kambe xiviko xa World Health Day 2011, lexi humaka eka Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo xi kombise leswaku sweswi “ku ni switsongwatsongwana swo tala leswi mirhi leyi sivelaka mavabyi yi nga swi kotiki ku swi dlaya naswona swi hangalaka hi ku hatlisa. Swi tikomba onge a ku na mirhi leyi nga sivelaka switsongwatsongwana leswi.”

Leswi faneleke swi cinca: Hi lava ku vona ku hetiseka ka vuprofeta bya le Bibeleni lebyi vulaka leswaku ku ta fika nkarhi lowu “[ku nga riki na] munhu la tshamaka kona la nga ta ku: ‘Ndza vabya.’”—Esaya 33:24.

Vululami Ni Ku Ringanaka Hi Swiyimo

Leswi vanhu va lavaka ku swi vona: Ku herisiwa ka xihlawuhlawu ni ku xanisiwa ka vavasati; swin’we ni ku hambana loku nga kona exikarhi ka swigwili ni swisiwana.

Ntiyiso wa mhaka:

● Xiviko lexi humaka eka Ndzawulo leyi Langutelaka Timali eTimhakeni ta Dyondzo xi te: “Madzolonga lawa vanhu va langutanaka na wona, lama endliwaka etindhawini ta vugandzeri ni le swikolweni hikwalaho ka xihlawuhlawu xa rixaka, vukhongeri, rimbewu kumbe tiko ma ha ri xiphiqo le Amerika.”

● Xiviko lexi nge Progress of the World’s Women: In Pursuit of Justice lexi humaka eka Nhlangano wa Matiko xi te: “Vavasati va timiliyoni emisaveni hinkwayo va xanisiwa naswona leswi swi endleka emakaya, emintirhweni ni le tindhawini ta mani na mani.” Hi xikombiso, le Afghanistan, vavasati va kwalomu ka 85 wa tiphesente a va kumi mpfuno wa swa vutshunguri loko va veleka. Le Yemen, a ku na milawu leyi sivelaka madzolonga ya le mindyangwini. Hi xiringaniso, le Democratic Republic of the Congo vavasati lava tlulaka gidi va pfinyiwa siku ni siku.

● Hi October 2011, Ban Ki-moon, murhangeri-nkulu wa Nhlangano wa Matiko u te: “Swilo swi yime hi nhloko emisaveni leyi hi hanyaka eka yona. Ku humesiwa swakudya swo tala emisaveni hinkwayo, kambe vanhu lava endlaka biliyoni va ha sika hi ndlala. Van’wana va hanya emafurheni, kambe vo tala va le vuswetini. Ku endliwe nhluvuko lowukulu eka swa vutshunguri, kambe vamanana va ha fa loko va veleka . . . Ku tirhisiwa mali ya tibiliyoni ku endla matlhari lama nga ta dlaya vanhu ematshan’weni yo va sirhelela.”

Leswi faneleke swi cinca: Ku laveka leswaku xihlawuhlawu xi hela, vavasati va khomiwa kahle naswona ku herisiwa vanhu lava ‘tekaka vululami eka vanhu lava xanisekaka.’—Esaya 10:1, 2.

Ku Antswisiwa Ka Xiyimo Xa Ikhonomi

Leswi vanhu va lavaka ku swi vona: Ku vona vanhu hinkwavo va kuma mintirho.

Ntiyiso wa mhaka:

● Ndzawulo leyi vuriwaka Worldwatch Institute, yi vule leswaku “ku ni vanhu vo tala lava tikarhatelaka ku antswisa xiyimo xa ikhonomi ya misava, kambe swi nga ha endleka ku nga ri na mintirho leyi va ringanaka. Nhlengeletano ya Mintirho eMisaveni Hinkwayo yi vule leswaku hi 2010 a ku ri ni vanhu va kwalomu ka 205 wa timiliyoni lava nga tirhiki.”

● Xiviko xa mahungu xa BBC xi te: “Nhlengeletano ya Mintirho eMisaveni Hinkwayo yi vule leswaku xiyimo xa ikhonomi lexi nga kona emisaveni hinkwayo xi ta endla leswaku vanhu va lahlekeriwa hi mintirho naswona leswi swi ta vangela vanhu maxangu. Ku wa ka ikhonomi loku veke kona ku kombisa leswaku mintirho leyi nga ta va kona a yi talanga. . . . Nhlengeletano leyi yi tlhele yi vulavula hi xiphiqo xa ku pfumaleka ka mintirho ni ku hlundzuka ka vanhu hileswi ku nga riki na ntirhisano eka matshalatshala yo antswisa xiyimo xa ikhonomi. Xiviko lexi xi vule leswaku leswi swi nga ha va xiphiqo lexikulu ematikweni yo tala, ngopfu-ngopfu ematikweni lama nga ehansi ka European Union (EU) ni matiko ya Maarabu.”

● Buku leyi vuriwaka The Narcissism Epidemic leyi kandziyisiweke hi 2009, yi vule leswaku le United States “makhadi ya swikweleti ya vanhu vo tala ma kolota mali leyi tlulaka R86 000 naswona mali leyi yi engeteleke kanharhu eka leyi a yi ri kona hi 1990.” Vatsari va buku leyi va vule leswaku vanhu vo tala va tihoxa eswikweletini leswaku va ta vonaka onge i swigwili. Buku leyi yi tlhele yi ku: “Loko vanhu va le Amerika va vona van’wana va ri ni timovha ni swiambalo leswi swo durha, va tibyela leswaku vanhu volavo i swifumi. U ta va u nga hoxisanga loko u ehleketa leswaku va fanele va nghene hi nhloko eswikweletini.”

Leswi faneleke swi cinca: Ku laveka leswaku vanhu hinkwavo va kuma mintirho naswona va yi tirhisa kahle mali ya vona. Bibele yi vula leswaku ‘mali i xisirhelelo,’ kambe yi tlhela yi hi lemukisa hi ku vula leswaku “ku rhandza mali i rimitsu ra mixaka hinkwayo ya swilo swo biha.”—Eklesiasta 7:12; 1 Timotiya 6:10.

Rungula leri nga eka matluka 4 ku ya eka 8 ri nga ha tikomba onge a hi na vumundzuku lebyinene. Kambe xiyimo lexi xi ta cinca. Misava leyi hi hanyaka eka yona yi ta va leyintshwa, kambe leswi a swi nge endliwi hi tihulumendhe ta vanhu.

[Bokisi/Grafu leyi nga eka tluka 5]

I yini leswi vantshwa va vulaka leswaku a va ta swi cinca laha misaveni? Hi ku ya hi Web site leyi nge 4children.org, ndzavisiso lowu endliweke eBritain eka vana va kwalomu ka 2 000 lava nga exikarhi ka malembe ya 4 na 14, wu kombise leswaku a va ta herisa swilo leswi landzelaka:

[Grafu]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

100%

NDLALA

TINYIMPI VUSWETI

75%

CXIHLAWUHLAWU

KU HISA KA MISAVA

50%

25%

0%

[Bokisi/Grafu leyi nga eka tluka 5]

Ndzavisiso lowu endliweke hi ndzawulo ya le Jarimani leyi vuriwaka Bertelsmann Foundation hi 2009, wu kombise leswaku ku ni swilo leswi karhataka vantshwa va kwalomu ka 500 lava nga exikarhi ka malembe ya 14 na 18.

Vutherorisi, ku andza ka vanhu ni swiphiqo swa timali i swin’wana swa swilo leswi nga va karhatiki ngopfu vantshwa. Ndzawulo leyi boxiweke laha henhla yi vula leswaku leswi swi vangiwa hileswi va nga si tshamaka va langutana ni swiphiqo leswi evuton’wini bya vona.

[Grafu]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

100%

75% VUSWETI

25%

0%