Xana Misava A Yi Ri Njhani eMalembeni Ya 50 Lama Hundzeke?

XANA u wa khale lerova u nga tsundzuka leswaku misava a yi ri njhani hi 1945? A ya ha sungula ku hlakarhela eNyimpini ya Vumbirhi ya Misava leyi sunguleke hi 1939 loko Britain na Furwa ma tivise nyimpi yo lwa na Jarimani hikwalaho ka leswi Manazi ya nga hlasela le Poland. Loko u nga ri wa khale ngopfu lerova u nga tsundzuka sweswo, xana wa yi tsundzuka nyimpi ya le Korea leyi tlhekekeke hi 1950? Kumbe nyimpi ya le Vietnam leyi sunguleke hi va-1950 kukondza ku fika 1975? Kumbe nyimpi ya le Kuwait leyi sunguriweke hi Iraq hi 1990?

Xana a swi ku hlamarisi ngopfu leswaku loko hi kambela matimu ku sukela eNyimpini ya Vumbirhi ya Misava, hi tikuma hi tsundzuka tinyimpi tin’wana to tala swinene leti vangeke mahlomulo ni mbitsi eka timiliyoni ta vanhu ni leti loviseke timiliyoni tin’wana? Xana Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi va siyele yini vanhu hi nkarhi wolowo?

Vuyelo Bya Nyimpi Ya Vumbirhi Ya Misava

Vanhu va kwalomu ka 50 wa timiliyoni va dlayiwile eNyimpini ya Vumbirhi ya Misava, naswona hi 1945, timiliyoni ta vabaleki a ti ri karhi ti pepetseka eYuropa hinkwaro ti ringeta ku tlhelela emakaya ya tona emadoroba-nkulu ni le swidorobanini leswi mbundzumuxiweke hi tibomo ni ku ya ringeta ku tlhela va pfuxeta vutomi bya vona lebyi hlakatiweke. Madzana ya magidi ya vavasati ni vanhwanyana, ngopfu-ngopfu eRussia ni le Jarimani, a va ri karhi va ringeta ku hlakarhela etimbangeni ta ku pfinyiwa hi mavuthu lawa ma va hlaseleke. Ku pimeriwa ka vanhu swilo a ku andzile etindhawini to tala ta le Yuropa—swakudya ni swiambalo a swi kayivela swinene. Madzana ya magidi ya masocha lama heleriweke hi ntirho a ma ri eku laveni ka mintirho. Timiliyoni ta tinoni ni swisiwana a ti ri karhi ti rila vavanuna ni vatswari va tona lava feke.

Vayuda a va ri karhi va ringeta ku anakanyisisa hi leswi endliweke hi ku Dlayiwa ka Vayuda va le Yuropa hi Manazi loku heteke timiliyoni ta Vayuda-kulobye ni ku tivutisa leswaku xana a va ta swi kota ku tlhela va tswala rixaka ra nkarhi lowu taka. Timiliyoni ta vanhu lava humaka—eAmerika, Britain, Furwa, Jarimani, Russia ni le matikweni man’wana yo tala—va file enyimpini yoleyo. Hikwalaho ka xikongomelo xo lwela timhaka ta politiki ni ta mabindzu ya mimfumo ya misava ni vafumi va yona a swi kotekanga leswaku ku tswariwa vana lava a va ta va ni vuswikoti byo hambana-hambana.

Matiko yo tala a ya hlakatiwe hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava lerova xo sungula a ya fanele ku hlakarhela hi tlhelo ra ikhonomi. Ku kayivela ka swakudya ku hambete ku ri kukulu eYuropa malembe ma nga ri mangani endzhaku ka nyimpi. Hambi leswi Spain a ri nga hlanganyeli ximfumo enyimpini hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ri hlaseriwe swinene hi nyimpi ya rona n’wini ya xin’wana-manana (1936-39) ni hi ku sivela ka rona ku rhumeriwa ka swilo—tibuku ta mapimelo ya swakudya a ta ha tirhisiwa ku fika hi June 1952.

Le Far East, vahlaseriwa va le Burma, China, Philippines ni va le matikweni man’wana ya le Vuxeni a va ha wu tsundzuka kahle nsele lowu endliweke hi Majapani. Hambi leswi United States, a ri ri tiko leri hlulaka, ri lahlekeriwe hi masocha ya 300 000, kwalomu ka hafu ya wona ma fe le swivandleni swa nyimpi ePacific. Le Japani, vusweti, rifuva, ni minxaxamelo yo leha yo ya amukela swakudya a yi tolovelekile eka vaaka-tiko.

Xirhambo Xa Churchill Xo Endla Matshalatshala

Eka xiviko xa yena xa ku hlula lexi a xi nyikeleke hi May 13, 1945, eka vanhu va le Britain eku heleni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava eYuropa, Holobye-nkulu Winston Churchill loyi a a tshika ntirho, u te: “Ndzi navela onge eka madyambu lawa ndzi nga mi byela leswaku maxangu ni swiphiqo swa hina hinkwaswo swi herile. . . . Ndzi fanele ku mi tsundzuxa . . . leswaku ha ha ri ni swo tala swo swi endla, ni leswaku mi fanele mi tilunghiselela matshalatshala lama engetelekeke ya mianakanyo ni miri ni ku tinyiketela kun’wana leswaku hi ta hetisisa leswi.” Loko a pimisisa swilo swa nkarhi lowu taka, a vulavula hi ku hangalaka ka Vukhomunisi, u te: “Etikweni-nkulu ra Yuropa hi boheka ku tiyiseka leswaku . . . marito, ‘ntshunxeko’, ‘xidemokrati’, ni ‘ku tilawula’ a ya hombolokisiwi eka leswi hakunene ya vulaka swona hi laha ana a hi ma twisisa ha kona.” Ivi a rhambela vanhu nchumu lowu nga ntlhontlho: “Yanani emahlweni, mi nga hundzuki, mi nga tsekatseki, mi nga hluriwi, ku kondza tsima leri hinkwaro ri endliwa naswona misava hinkwayo yi sirhelelekile naswona yi basile.”—Xiitaliki i xerhu.

Hafu Ya Lembe-xidzana Ya Mpfilumpfilu Ni Rifu

Embulavurisanweni wakwe hi 1992, Matsalana-Jenerala wa ndzawulo ya vulawuri wa Nhlangano wa Matiko Boutros Boutros-Ghali u swi pfumerile leswaku “ku sukela eku tumbuluxiweni ka Nhlangano wa Matiko hi 1945, mimpfilumpfilu leyikulu yo tlula 100 emisaveni hinkwayo yi dlaye kwalomu ka 20 wa timiliyoni.” Magazini wa World Watch wu boxe nhlayo leyi tlakukeke ku tlula yoleyo wu ku: “Leri ri ve lembe-xidzana leri nga riki na ku rhula ku tlurisa ematin’wini.” Wona magazini wolowo wu tshahe mukambisisi un’wana a vula leswaku “ku ni vanhu vo tala lava feke etinyimpini eka lembe-xidzana leri ku tlula ematin’wini hinkwawo ya munhu ya hlanganile. Kwalomu ka 23 wa timiliyoni ta lava feke va fe ku sukela hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.”

Hambi swi ri tano, The Washington Post, yi vike ndzinganyeto wun’wana yi ku: “Ku sukela eku heleni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku lwiwe kwalomu ka 160 wa tinyimpi emisaveni hinkwayo, leti dlayeke ku tlula 7 wa timiliyoni etimbaleni ta nyimpi ni 30 wa timiliyoni ta vaaka-tiko. Ku engetela kwalaho, ku ni lava vavisekeke, lava pfinyiweke ni lava va veke vabaleki.” Tinhlayo leti a ti katsi timiliyoni ta vahlaseriwa va vugevenga lebyikulu emisaveni hinkwayo emalembeni ya 50 lama hundzeke!

Sweswi, hi 1995, ya ha ri kona mimpfilumpfilu leyi vangiwaka hi rivengo lerikulu leyi nga dlayiki masocha ntsena lama tinyiketeleke rifu, kambe ni magidi man’wana ya vaaka-tiko eAfrika, ematikweni ya Balkan, eMiddle East, ni le Russia.

Kutani ke, xana hi nga vula leswaku malembe ya 50 endzhaku ka 1945, misava hinkwayo yi “sirhelelekile naswona yi basile”? Xana i nhluvuko wihi lowu vanhu va wu endleke ku endla misava ya hina yi va ndhawu leyi fanelekeke ni leyi sirhelelekeke yo tshama eka yona? Xana hi dyondze yini emalembeni ya 50 lama hundzeke? Xana munhu u endle nhluvuko eka swilo leswi nga swa nkoka hakunene—mimpimanyeto, milawu ya mahanyelo, ni mikhuva ya ndhavuko? Swihloko swimbirhi leswi landzelaka swi ta hlamula swivutiso leswi. Xihloko xa vumune xi ta vulavula hi leswi hi swi languteleke enkarhini lowu taka hinkwerhu laha misaveni eximutanini xa hina.

[Bokisi leri nga eka tluka 4]

Ku Tsundzuka Swa Le Ndzhaku Ka Nyimpi Ya Vumbirhi Ya Misava

Wanuna un’wana wa Munghezi loyi sweswi a nga emalembeni ya va-60 wa tsundzuka: “Le ndzhaku hi va-1940, a hi nga ri na thelevhixini ekaya ka hina. Nchumu lowukulu wo hungasa mianakanyo ya hina a ku ri xiya-ni-moya. Tanihi leswi a ndza ha ri exikolweni, a ndzi tshama ndzi khomekile emianakanyweni hi ku hlaya ni ntirho-kaya. A ndzi ya eholweni ya tibayisikopo kumbexana kan’we hi n’hweti. A ndzi hamba ndzi famba hi xikanyakanya tikhilomitara to hlayanyana hi Migqivela leswaku ndzi ya hlalela xipano xa bolo lexi ndzi xi rhandzaka. Entiyisweni a ku ri mindyangu yi nga ri yingani ntsena leyi a yi kota ku va ni movha kumbe riqingho. Tanihi timiliyoni tin’wana ta le Britain, a hi nga ri na kamara yo hlambela eka yona. Xihambukelo a xi ri ehandle, ivi hi hlambela exitangeni lexi a xi tlhela xi tirha tanihi kamara ro hlambela. Hi nkarhi wa nyimpi, a hi dya swakudya leswi kamiweke mati—mandza, masi, ni mazambhana lama gayiweke. Mihandzu, yo kota malamula ni mabanana, a ku ri swakudya swa vulovolovo leswi nga kumekiki hi ku olova. Loko swi fika exitolo xa swakudya a ku ri xikombiso eka un’wana ni un’wana leswaku a tsutsumela ku ya yima enxaxamelweni a ta kuma nkavelo wakwe. Vavasati vo tala va boheke ku tirha evumakini bya matlhari. Vanhu a va nga swi xiyi leswaku a ku ta va ni ku hundzuka lokukulu loku hlamarisaka—ti-TV, tivhidiyo, tikhompyutara, cyberspace, ku hundzisa rungula hi fax, ku hahisiwa ka swilo exibakabakeni, ni ku vumbiwa ka swiaki swa xitekela.”