‘Ku Cinca Lokukulu Ngopfu’

“Lembe-xidzana ra vu-20 ri langutane ni ku cinca lokukulu ngopfu ku tlula hinkwako loku tshameke ku va kona ematin’wini ya vanhu.”—The Times Atlas of the 20th Century.

LOKO vanhu va ehleketa swilo leswi endlekeke hi lembe-xidzana ra vu-20, handle ko kanakana vo tala va ta pfumelelana na Walter Isaacson, mukongomisi wa ku tsariwa ka magazini wa Time la nga te: “Lembe-xidzana leri ri ve xihlamariso, loko ri pimanisiwa ni malembe-xidzana laman’wana: a ri khutaza, minkarhi yin’wana ri chavisa, minkarhi hinkwayo ri tsakisa.”

Gro Harlem Brundtland, khale ka holobye-nkulu wa le Norway, na yena u vula leswaku lembe-xidzana leri ri vuriwe “lembe-xidzana leri hundzeletaka, . . . hi lembe-xidzana leri vanhu va endle vubihi lebyikulu ngopfu.” U vule leswaku ku ve “lembe-xidzana ra nhluvuko lowukulu [naswona etindhawini tin’wana ri] ndlandlamuxe ikhonomi hi mpimo lowukulu.” Kambe, hi nkarhi lowu fanaka, tindhawu ta le madorobeni leti nga evuswetini ti langutane ni vumundzuku byo biha bya ku “tala ka vanhu ni ku engeteleka ka mavabyi lama fambisanaka ni vusweti swin’we ni mbango lowu nga riki wunene.”

Minkitsinkitsi Ya Politiki

Loko lembe-xidzana ra vu-20 ri sungula, vafumi lava tlhandlamanaka va le Chayina lava vuriwaka Manchu, Mfumo wa Ottoman ni mimfumo yo hlayanyana ya le Yuropa, a yi lawula matiko yo tala emisaveni. Mfumo wa le Britain wu ri woxe, a wu lawula kotara ya matiko ya misava hinkwayo naswona a wu fuma vanhu vo tala ngopfu, munhu un’we eka vanhu va mune emisaveni. Mimfumo leyi hinkwayo se a yi wile, lembe-xidzana leri ra ha ri ekule ni ku hela. The Times Atlas of the 20th Century yi ri: “Hi 1945, matiko man’wana se a ma tshikile ku fuma man’wana.”

Ku hela ka vukholoni ku endle leswaku gandlati ra vutiko leri a ri ri eYuropa, exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-17 ni ra vu-19 ri hundzela ni le matikweni man’wana. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, moya wa vutiko wu herile ematikweni yo tala ya le Yuropa . . . Hambiswiritano, eAsia ni le Afrika, moya wa vutiko wu andze hi ku hatlisa, ngopfu-ngopfu wu vangiwa hi moya wa ku lwa ni vukoloni.” Eku heteleleni, hi ku ya hi The Collins Atlas of World History, “Matiko lama ha Hluvukaka ma sungule ku vonaka ematin’wini, naswona nguva leyi sunguleke eka malembe-xidzana ya ntlhanu lama hundzeke loko Yuropa yi sungula ku tlula mindzilakana yi nghena ematikweni man’wana, sweswi yi fike emakumu.”

Loko mimfumo yi hohloka, matiko ma sungule ku tifuma—yo tala ma sungule ku tifuma hi ndlela ya xidimokrati. Hakanyingi, mimfumo ya xidimokrati yi langutane ni minkaneto leyikulu, ku fana ni mikaneto leyi humaka eka tihulumendhe leti tshikilelaka ta le Yuropa ni le Asia hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Mimfumo leyi yi hungute ntshunxeko wa matiko lawa kutani yi lawula ngopfu ikhonomi, mahungu lama haxiwaka ni mavuthu lama hlomeke. Eku heteleleni matshalatshala ya yona yo fuma misava hinkwayo ma xaxile, kambe ma xaxe endzhaku ka loko ku tirhisiwe mali yo tala naswona ku fe vanhu vo tala.

Lembe-xidzana Ra Nyimpi

Kunene, nyimpi hi yona leyi endlaka leswaku lembe-xidzana ra vu-20 ri hambana ni malembe-xidzana hinkwawo lama hundzeke. Guido Knopp, n’wamatimu wa Mujarimani u tsala leswi malunghana ni Nyimpi yo Sungula ya Misava: “August 1, 1914: A nga kona munhu loyi a a anakanya leswaku lembe-xidzana ra vu-19, leri nyikeke vanhu vo tala va le Yuropa ku rhula ku ringana nkarhi wo leha, ri hele hi siku rero; naswona a nga kona la xiyeke leswaku lembe-xidzana ra vu-20, kahle-kahle ri sungule hi nkarhi wolowo—nyimpi yi ve kona ku ringana malembe ya makume manharhu naswona yi kombisa leswi vanhu va nga swi endlaka eka vanhu-kulobye.”

Hugh Brogan, profesa wa ntivo-matimu, u hi tsundzuxe leswaku “nyimpi yoleyo yi khumbe United States ngopfu, a yi chavisa, naswona vuyelo bya yona bya ha ri kona ni namuntlha [hi 1998].” Profesa wa ntivo-matimu wa le Yunivhesiti ya Harvard, Akira Iriye, u tsarile: “Nyimpi yo Sungula ya Misava yi cince matimu ya le Asia Vuxa ni ya le United States hi tindlela to tala.”

Swa twisiseka leswi The New Encyclopædia Britannica yi vulaka leswaku nyimpi yo sungula ni ya vumbirhi ya misava yi “cince matimu ya misava ya lembe-xidzana ra vu-20.” Yi vula leswaku “Nyimpi yo Sungula ya Misava yi herise vafumi lavakulu va mune lava humaka endyangwini wun’we, lava fumaka hi ku siyerisana . . . , leswi endleke leswaku ku va ni Nhlunga-vuhosi bya Bolshevik eRussia, naswona . . . swi vekeke xisekelo xa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.” Yi tlhela yi hi byela leswaku tinyimpi ta misava a ti ri tinyimpi “to sungula ta ku dlaya, ku yayarhela ni ku lovisa.” Guido Knopp hilaha ku fanaka u vula leswi: “A ku endliwa tihanyi letikulu ngopfu. Emakheleni . . . ku yimberiwe vanhu lava a va ta va mpfuno, lerova a va nga langutiwi va ri vanhu, kambe a va langutiwa va ri swikangalafula.”

Ku vumbiwe Ntwanano wa Matiko hi 1919 leswaku ku siveriwa khombo rin’wana ro fana ni leri. Loko wu hluleka ku fikelela pakani ya wona ya ku rhula ka misava hinkwayo, wu siviwe hi Nhlangano wa Matiko. Hambileswi Nhlangano wa Matiko wu swi koteke ku sivela nyimpi ya vunharhu ya misava, kambe wu tsandzekile ku sivela Nyimpi ya Vusukumbele, leyi se ku hundzeke makume ya malembe yi ri karhi yi xungeta ku pfuxa ndzoviso wa nyutliya. Naswona a wu swi kotanga ku sivela tinyimpi letitsongo emisaveni hinkwayo, ku fana ni tinyimpi ta le matikweni ya Balkan.

Tanihi leswi matiko ma engetelekeke emisaveni, swi ye swi tika swinene leswaku ma va ni ku rhula. Loko ku pimanisiwa mepe wa misava loko ku nga si va ni Nyimpi yo Sungula ya Misava, ni mepe wa sweswinyana ku kumeka leswaku eku sunguleni ka lembe-xidzana leri, matiko ya le Afrika lama ringanaka 51 ni ya le Asia lama ringanaka 44 lawa ma nga kona namuntlha a ma nga si va matiko lama tifumaka hi nkarhi wolowo. Eka lawa ma nga swirho swa Nhlangano wa Matiko lama ringanaka 185, lama ringanaka 116 lawa ma tifumaka a ma nga ri kona loko wu simekiwa hi 1945!

“Nchumu Wo Hlamarisa Swinene”

Loko lembe-xidzana ra vu-19 ri tshinela eku heleni ka rona, Mfumo wa le Russia a wu ri mfumo lowukulu ngopfu lowu nga ni matimba emisaveni. Kambe a wu lahlekeriwa hi vaseketeri hi ku hatlisa. Hi ku ya hi mutsari la vuriwaka Geoffrey Ponton, vanhu vo tala a va ehleketa leswaku “ku fanele ku va ni ku hlungiwa ka vuhosi, hayi ndzhundzunuko.” Wa engetela: “Kambe swi endle leswaku ku va ni nyimpi leyikulu, Nyimpi yo Sungula ya Misava, ni nkitsinkitsi lowu landzeleke, leswaku ku va ni ndzhundzhunuko wa xiviri.”

Ku tekiwa ka mfumo eRussia hi Mabolshevik enkarhini wolowo ku veke xisekelo xa mfumo lowuntshwa—Vukhomunisi bya misava hinkwayo lebyi seketeriwaka hi Soviet Union. Mfumo wa Soviet a wu hahluriwanga hi nyimpi, hambileswi wu simekiweke exikarhi ka nyimpi ya misava hinkwayo. Buku leyi tsariweke hi Michael Dobbs leyi nge Down With Big Brother yi vula leswaku eku heleni ka va-1970, Soviet Union a wu ri “mfumo lowukulu wa matiko yo hambana-hambana lowu a wu wela ekheleni leri wu nga taka wu nga swi koti ku huma eka rona.”

Nilokoswiritano, wu we hi ku hatlisa. Buku leyi tsariweke hi Norman Davies leyi nge Europe—A History, yi ri: “Ematin’wini ya Yuropa, hi yona yi weke hi ku hatlisa ngopfu ku tlula mimfumo hinkwayo” naswona “ku wa ka yona ku vangiwe hi swilo swa ntumbuluko.” Entiyisweni, Ponton u vula leswaku “ku tlakuka, nhluvuko swin’we ni ku wa ka Soviet Union” a ku ri “nchumu wo hlamarisa swinene wa lembe-xidzana leri ra vu-20.”

Kahle-kahle, ku wa ka Soviet Union a ko va masungulo ntsena ya ku cinca ko tala loku a ku ta landzela eka lembe-xidzana ra vu-20 loku veke ni mimbuyelo leyikulu ngopfu. Ina, ku cinca ka politiki a hi nchumu lowuntshwa. Ku ve kona hi magidi ya malembe.

Hambiswiritano, ku cinca ka hulumendhe yin’wana eka lembe-xidzana ra vu-20 i ka nkoka swinene. Ku cinca loku ni ndlela leyi ku khumbaka ha yona swi ta kaneriwa hi ku famba ka nkarhi.

Kambe, a hi sunguleni hi ku kambela minhluvuko yin’wana ya sayense eka lembe-xidzana ra vu-20. Malunghana ni minhluvuko leyi, Profesa Michael Howard u fikelele makumu lawa: “Vanhu va le Yuropa Vupela-dyambu ni le N’walungwini wa Amerika va vonaka va ri ni swivangelo leswi twalaka swo pfumela leswaku lembe-xidzana ra vu-20 ri ve masungulo ya nguva leyintshwa ni leyi tsakisaka ematin’wini ya vanhu.” Xana minhluvuko leyi yi ta tisa nchumu lowu vuriwaka vutomi lebyinene?

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 2-7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

1901

Victoria Hosi ya Xisati u fe endzhaku ka ku fuma malembe ya 64

Nhlayo ya vaaki va misava yi fika eka 1,6 wa magidi ya timiliyoni

1914

Archduke Ferdinand a dlayiwa. Nyimpi yo Sungula ya Misava yi tlhekeka

Mufumi wo hetelela wa le Russia, Nicholas wa Vumbirhi, a ri ni ndyangu wakwe

1917

Lenin u nghenisa Russia endzhundzhunukweni

1919

Ntwanano wa Matiko wa vumbiwa

1929

Ku wa ka “stock market” xa le United States ku vanga ku Hohloka Lokukulu ka Ikhonomi

Gandhi u ya emahlweni a lwela ntshunxeko wa le Indiya

1939

Adolf Hitler u hlasela Poland, Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ya sungula

Winston Churchill a va holobye-nkulu wa Great Britain hi 1940

Ku Dlayiwa ka Vayuda va le Yuropa hi Manazi

1941

Japani ri bulukisa bomo eXihlaleni xa Pearl

1945

United States ri bulukisa bomo ya athomo eHiroshima ni le Nagasaki. Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ya hela

1946

Huvo-nkulu ya Nhlangano wa Matiko yi tamele nhlangano wa yona wo sungula

1949

Mao Tse-tung u tivisa hi Riphabliki ra Vanhu ra le Chayina

1960

Ku vumbiwa matiko lamantshwa lama ringanaka 17 eAfrika

1975

Nyimpi ya Vietnam yi hela

1989

Marhangu ya Berlin ma mbundzumuxiwa loko Vukhomunisi byi heleriwa hi matimba ya ku lawula

1991

Soviet Union yi pandzeka hi le xikarhi