Ku Lavisisa Vutomi Lebyinene

“Loko lembe-xidzana ra vu-20 ri ri karhi ri ya emahlweni, vutomi bya siku ni siku bya vanhu vo tala . . . byi cinciwe hi nhluvuko wa sayense ni thekinoloji.”—The Oxford History of the Twentieth Century.

KU CINCA kun’wana lokukulu eka nguva leyi a ku khumba nhlayo ya vaaki. Ku hava lembe-xidzana rin’wana leri tshameke ri va ni ku engeteleka lokukulu swonghasi ka nhlayo ya vaaki emisaveni. Nhlayo ya vaaki a yi ri kwalomu ka gidi ra timiliyoni eku sunguleni ka malembe ya va-1800 kutani yi fika kwalomu ka 1,6 wa magidi ya timiliyoni hi 1900. Hi lembe ra 1999, nhlayo ya vaaki emisaveni yi fike eka tsevu wa magidi ya timiliyoni! Naswona vanhu vo tala va lava leswi hi nga swi vulaka swilo leswinene evuton’wini.

Nhluvuko lowu endliweke eka vutshunguri ni nkhathalelo wa rihanyo hi swona swi hoxeke xandla eka ku engeteleka loku. Malembe lawa munhu a languteriweke ku ma hanya ma engetelekile etindhawini to kota Australia, Jarimani, Japani na United States—ku sukela emalembeni lama nga ehansi ka 50 eku sunguleni ka lembe-xidzana leri ku ya ehenhla ka malembe lama tlulaka 70 sweswi. Hambiswiritano, vuyelo lebyi lebyinene a byi vonaki ngopfu ematikweni man’wana. Vanhu lava hanyaka ematikweni lama ringanaka 25 va ha languteriwe ku hanya malembe ya 50 kumbe lama nga ehansi ka wona.

‘Xana U Humelerise Ku Yini eNkarhini Lowu Hundzeke . . . ?’

Minkarhi yin’wana vantshwa a va swi twisisi leswaku vakokwa wa vona a va hanya njhani va nga ri na swihaha-mpfhuka, tikhompyuta, tithelevhixini—swilo leswi nga tekeriwiki enhlokweni sweswi, naswona vanhu lava hanyaka ematikweni lama fuweke va swi langutaka swi ri xilaveko. Hi xikombiso, ehleketa hi ndlela leyi mimovha yi cinceke vutomi bya hina ha yona. Yi qambhiwe eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, kambe magazini lowu nge Time wa ha ku vula wu ku: “Movha wu ve nchumu lowu hlawulekisaka lembe-xidzana ra vu-20.”

Hi 1975 ku ringanyetiwe leswaku munhu un’wana ni un’wana eka va khume u ta heleriwa hi ntirho eYuropa loko mimovha yo nyamalala hi xitshuketa. Hambiloko ho tshika ndlela leyi vumakelo bya mimovha byi nga khumbekaka ha yona, tibanki, miako leyi nga ni switolo swo tala, switolo leswi u xavaka eka swona u ri emovheni ni miako yin’wana leyi titshegeke hi vaxavi lava taka hi mimovha, yi nga pfala. Loko varimi va nga ri na ndlela yo rhumela nhundzu ya vona emakete, mphakelo wa swakudya wu nga yima. Vatirhi va le madoroba-nkulu lava tshamaka eswidorobanini, va nga tsandzeka ku ya emintirhweni. Magondzo lamakulu lama fambaka ehenhla ma nga heleriwa hi ntirho.

Leswaku ku endliwa mimovha yo tala ni leswaku ku hungutiwa mali leyi tirhisiwaka ku endla mimovha, ku sukela eku sunguleni ka lembe-xidzana leri, sweswi evumakelweni byo tala bya mimovha swi tolovelekile leswaku ku va ni tindhawu to hambana-hambana leti movha wu hundzaka eka tona ku ri karhi ku nghenisiwa swo karhi kukondza wu hetiwa. (Tindhawu to hambana-hambana ti endla leswaku swi koteka ku endla swilo swin’wana hi vunyingi, ku fana ni switirhisiwa swa le khixini.) Eku sunguleni ka lembe-xidzana leri, makalichi lama nga kokiwiki hi tihanci a ku ri swofamba swa vanhu lava fuweke lava tshamaka ematikweni ma nga ri mangani ntsena, kambe sweswi ma hundzuke swofamba swa mani na mani etindhawini to tala ta misava. Hilaha mutsari un’wana a swi vekaka hakona, “eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-20, a wu swi koti ku vona leswaku vutomi byi nga yisa ku yini emahlweni ku nga ri na mimovha.”

Ku Hlongorisa Ntsako

Ku famba a swi vula ku ya laha u bohekaka ku ya kona. Kambe eka lembe-xidzana ra vu-20, swilo swi cincile—ngopfu-ngopfu ematikweni lama hluvukeke. Tanihi leswi mintirho leyi holelaka mali yo nyawula yi yaka yi andza naswona vanhu va tirhaka tiawara ta 40 kumbe leti nga le hansi ka tona, vanhu va ni mali ni nkarhi wa ku teka riendzo. Sweswi ku famba swi vula ku ya laha u lavaka ku ya kona. Mimovha, mabazi ni swihaha-mpfhuka swi endle leswaku swi olova ku ya tihungasa etindhawini ta le kule. Ku endza ka vanhu vo tala ku ve bindzu lerikulu.

Hi ku ya hi The Times Atlas of the 20th Century, ku endza “ku ma khumbe ngopfu matiko lama endzeriwaka ni matiko lama vaendzi va humaka eka wona.” Minkarhi yin’wana ku ma khumbe hi ndlela yo biha. Hakanyingi vaendzi va hoxe xandla eku onhiweni ka swilo leswi va tsakelaka ku swi vona.

Nakambe, vanhu se va ni nkarhi wo tala wo hlongorisana ni mintlango. Vo tala va hlanganyerile eka yona; van’wana va eneriseka hi ku va vahlaleri lava hisekaka, minkarhi yin’wana a va lawuleki loko va hlalele swipano leswi va swi seketelaka kumbe vatlangi lava va va rhandzaka. Ku fika ka thelevhixini ku endle leswaku mintlango yi hlaleriwa hi mani na mani. Mintlango ya ndhawu yoleyo kumbe ya le matikweni man’wana yi wonga vanhu va timiliyoni leswaku va hlalela thelevhixini hi nkhinkhi lowukulu.

The Times Atlas of the 20th Century yi ri: “Mintlango ni tibhayisikopo hi swona swi seketelaka bindzu ra vuhungasi, leri sweswi ri nga rin’wana ra mabindzu lama tholeke vanhu vo tala naswona va holaka mali yo tala.” Lembe ni lembe vanhu va tirhisa tibiliyoni ta tirhandi eka vuhungasi, ku katsa ni ku gembula, ku nga vuhungasi lebyi rhandziwaka hi vanhu vo tala. Hi xikombiso, nkambisiso wa 1991 wu boxe leswaku ku gembula i bindzu ra vu-12 hi vukulu eka Vanhu va le Yuropa, naswona ri tisa mpindzulo lowu ringanaka R350 wa magidi ya timiliyoni hi lembe.

Tanihi leswi tindhawu teto ti yaka ti toloveleka, vanhu va sungule ku lava swilo leswintshwa leswi nga ta va nyanyula. Hi xikombiso, ku tirhisa ka vona swidzidzirisi a ku andze ngopfu lerova exikarhi ka va-1990, bindzu ra swidzidzirisi leswi nga riki enawini a ri ringana magidi manharhu ya timiliyoni hi lembe, kutani ri va “bindzu leri nga ni mali yo tala emisaveni,” hilaha buku yin’wana yi swi vekaka hakona.

“Ku Titsakisa Ku Tlula Mpimo”

Thekinoloji yi hoxe xandla eku hundzuleni ka misava hinkwayo yi va tiko rin’we. Sweswi ku cinca ka tipolitiki, ka ikhonomi ni ka mindhavuko ku khumba vanhu va misava hinkwayo hi nkarhi wun’we. Profesa Alvin Toffler, mutsari wa Future Shock, le ndzhaku hi va-1970, u te: “Entiyisweni, minkitsinkitsi yi tshame yi va kona minkarhi yin’wana.” U engeterile: “Kambe mintshikilelo ni minkitsinkitsi leyi a yi endleka etikweni ro karhi ntsena kumbe eka vanhu va tiko ro karhi lava lwaka ni van’wana va le kusuhi. A ku hundza nkarhi wo leha, malembe-xidzana yo tala, nyimpi ya vona yi nga si khumba matiko man’wana. . . . Namuntlha, matiko ma tirhisana ngopfu lerova swiendlakalo swa nkarhi wolowo leswi khumbaka tiko rin’we swi hundzela ematikweni hinkwawo hi ku tsopeta ka tihlo.” Tithelevhixini ta sataliti ni Internet na swona swi hoxe xandla eku hlohloteleni ka vanhu emisaveni hinkwayo.

Van’wana va vula leswaku thelevhixini yi ve ni nkucetelo lowukulu eka lembe-xidzana ra vu-20. Mutsari un’wana u te: “Hambileswi vanhu van’wana va solaka swilo leswi kumekaka eka thelevhixini, kambe a nga kona la vulavulaka hi nkucetelo wa yona.” Kambe thelevhixini ya fana ni vanhu lava hlelaka minongonoko ya yona. Yi ni matimba yo hlohlotela vanhu leswaku va endla leswinene, yi tlhela yi va ni matimba yo va hlohlotela ku endla swo biha. Minongonoko ya yona yi tamele swilo leswi humeke endleleni, yi tele madzolonga ni ku tikhoma ko biha, ku nga swilo leswi vanhu van’wana va lavaka ku swi vona, minongonoko yo tano yi tsandzekile ku antswisa vuxaka exikarhi ka vanhu naswona hakanyingi ya byi onha swinene.

Neil Postman, ebukwini yakwe leyi nge Amusing Ourselves to Death, u boxa khombo rin’wana, u ri: “Mhaka leyikulu a hi swilo leswi tsakisaka leswi thelevhixini yi swi kombisaka, kambe hileswaku swilo hinkwaswo swi kombisiwa hi ndlela yo tsakisa . . . Nchumu wun’wana ni wun’wana lowu va wu kombisaka, va lava wu vonaka onge wu endleriwele ku hi hungasa ni ku hi tsakisa.”

Loko vanhu va ri karhi va khathala ngopfu hi ku titsakisa, swilo swa moya ni mahanyelo swa onhaka. The Times Atlas of the 20th Century yi ri: “Vukhongeri lebyi hleriweke byi lahlekeriwe hi matimba etindhawini to tala ta misava hi lembe-xidzana ra vu-20.” Vanhu va swi langutela ehansi swilo swa moya, kambe va hlongorisana ni ntsako.

“Hinkwaswo Leswi Hatimaka . . . ”

Ku ve ni ku cinca ko tala lokunene hi lembe-xidzana leri ra vu-20, kambe xivulavulelo lexi landzelaka xi tiyisile, “A hi hinkwaswo leswi hatimaka leswi nga nsuku.” Hambileswi vanhu van’wana va vuyeriweke hi ku hanya nkarhi wo leha, kambe ku engeteleka ka vanhu emisaveni ku vange swiphiqo leswikulu leswintshwa. Magazini lowu nge National Geographic wa ha ku vula wu ku: “Ku andza ka nhlayo ya vanhu ku nga ha va xiphiqo lexikulu lexi hi langutaneke na xona loko hi nghena eka gidi ra malembe lerintshwa.”

Mimovha ya pfuna naswona swa tsakisa ku va na yona, kambe yi ni khombo, hilaha swi kombisiweke hakona hi vanhu lava ringanaka kotara ya miliyoni lava faka etimhangwini ta le magondzweni lembe ni lembe emisaveni hinkwayo. Naswona mimovha hi yona yi thyakisaka ngopfu moya. Vatsari va magazini lowu nge 5000 Days to Save the Planet va vula leswaku nthyakiso “wu kona emisaveni hinkwayo sweswi, wu onha fambiselo ra ekholoji ematlhelo hinkwawo ya misava.” Va hlamusela: “A hi onhanga fambiselo ra ekholoji ntsena, kambe sweswi hi kavanyete ni tirhelo leri endlaka leswaku Misava yi va ndhawu leyi lulameriweke hi vutomi.”

Hi lembe-xidzana ra vu-20, nthyakiso wu ve xiphiqo lexikulu lexi a xi nga ri kona eka malembe-xidzana lama hundzeke. National Geographic yi ri: “Hi kona vanhu va lemukaka leswaku swiendlo swa vona swi nga khumba misava hinkwayo. Sweswi vativi va sayense va kholwa leswaku ku cinca loku i ro sungula ku humelela ematin’wini.” Kutani ya tsundzuxa: “Vuyelo bya swiendlo swa vanhu byi nga endla leswaku swilo swin’wana swi lovisiwa hi nkarhi wa ku hanya ka xitukulwana xin’we.”

Kunene, lembe-xidzana ra vu-20 ri ve leri hlawulekeke. Vanhu lava va kumeke nkateko wo tsakela vutomi lebyinene, sweswi va kuma leswaku vutomi byi le khombyeni!

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

1901

Marconi a rhumela rungula ro sungula ra xiya-ni-moya leri tsemakanyaka lwandle ra Atlantic

1905

Einstein a hangalasa vonelo rakwe ro hlawuleka ra leswaku swilo swa tirhisana

1913

Ford a pfula ndhawu yakwe yo sungula yo endla movha wa Muxaka wa T

1941

TV ya bindzu yi simekiwa

1969

Munhu a famba en’wetini

Ku endza ka vanhu vo tala ku ve bindzu lerikulu

Internet yi hangalaka

1999

Nhlayo ya vaaki va misava yi fike eka tsevu wa magidi ya timiliyoni