Lava Ngheniweke Hi Ku Gembula Engatini—Minkarhi Hinkwayo Hi Vona Va Dyiwaka

PROFESA Jean Ades, wa le Furwa u te: “Ku gembula loku ngheneke engatini i vuvabyi tanihi leswi ku godzomberiwa hi xihoko ni swidzidzirisi ku nga vuvabyi. I ku godzomberiwa handle ka xidzidzirisi,” naswona u tlhele a ku, “vanhu vo tala va kuma leswaku va godzomberiwile.” Hambi loko vagemburi lava ngheniweke engatini va dyiwe timali leto tala, hakanyingi va kokiwe rinoko swinene hi ku lava ku tlhela va kuma mali ya vona leyi dyiweke hi ku tlhela va gembula nakambe. Wanuna un’wana wa mahungu eFurwa u te: “Lavo tala lava dyiwaka va hatla va rivala hi ku ba ehansi ka vona. Kambe eka van’wana, nsusumeto wo gembula a wu lawuleki lerova wu nga onha vutomi bya vona. Va tshamela ku titshembisa leswaku va ta lahla mukhuva lowu, kambe minkarhi hinkwayo wu va koka hi nhompfu. I vagodzomberiwa va ku gembula.”

Mugemburi un’wana wa le Afrika Dzonga u pfumerile: “Loko u godzomberiwe hi ku gembula, ivi u tshama evhilweni ra roulette kumbe etafuleni ro tlanga maphepha, a wa ha anakanyi hi nchumu. Adrenalin yi tsutsuma-tsuma hi rivilo lerikulu emisiheni ya wena, kutani u ta beja hi mali hinkwayo leyi u nga na yona hi ndzhendzheleko wun’we ntsena wa vhilwa, kumbe hi ku wa ka phepha rin’we. . . . Hikwalaho ka adrenalin leyi nga emirini wa mina, a ndzi swi kota ku tshama nhlikanhi ni vusiku byo hlayanyana ndzi hanyanyile, ndzi hlalele maphepha ni tinomboro, ndzi rindzele ku kuma hakelo yoleyo leyi swi tikaka ku yi kuma.” Kutani u heta hi ku: “Va tele van’wana vo kota mina lava nga swi kotiki ku beja hi madzana ma nga ri mangani kumbe magidi ma nga ri mangani ya tirhandi ntsena. Hi gembula ku kondza hi heleriwa hi nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hi nga na wona, ivi mindyangu ya hina yi hohlokela makumu.”

Henry R. Lesieur profesa wa dyondzo ya ntshamisano eYunivhesiti ya St. John, New York, u tsale a ku, ku navela ku gembula, ku nga khathariseki leswaku wa humelela kumbe wa dyiwa, i kukulu “lerova vagemburi vo tala va heta masiku va nga etleli, va nga dyi, hambi ku ya exihambukelweni. Ku kokiwa rinoko swi bakanyela swilo leswin’wana etlhelo. Hi nkarhi lowu u languteleke, ku va ni ‘nyanyuko,’ hakanyingi swi fambisana ni swandla leswi dzukeke nyuku, ku ba ka mbilu hi xihatla, ni ku hlamba timbilu.”

Khale ka loyi a a godzomberiwe hi ku gembula wa pfumela leswaku lexi a xi n’wi susumetela emukhuveni wakwe lowu tekeke nkarhi wo leha, a ku nga ri ku wina, kambe ematshan’wini ya sweswo a ku ri “nyanyuko,” ku nga ku tsakisiwa hi ku gembula hi koxe. U ri: “Ku gembula swi tisa mintlhaveko yin’wana ya matimba swinene. Loko u langute vhilwa ra roulette ri ri karhi ri rhendzeleka, loko wa ha yimela ku vona leswo Nkateko wu ta ku byela yini, ku fika nkarhi lowu mianakanyo yi ndzulukaka lerova u titwa onge wa titivala.” Mugemburi wa Mufurwa André wa pfumela: “Loko u beje hi 10 000 wa ti-FF [R7 500] kasi hanci ya ha saleriwe hi 100 wa timitara, munhu a nga ha ku byela leswaku nsati wa wena kumbe mana wa wena u lovile kambe a swi nge ku karhati nikatsongo.”

André u hlamusela ndlela leyi a koteke ku hambeta a gembula hambi loko a dyiwe mali hinkwayo. U lombe etibankini, eka vanghana, ni le ka vamachonisa lava lavaka mpindzulo lowu tlulaka lowu lavekaka enawini. U yive ticheke naswona a endla vukanganyisi hi tibuku to vekisa mali etiposweni. A a xisetela vavasati lava a va vonaka va ri voxe loko a ye etindhawini to gembulela eka tona ivi a baleka ni makhadi ya vona ya timali. Mutsari wa mahungu wa Mufurwa, André u tsarile: “Hi nkarhi wolowo a a nga ha karhateki hi leswaku xana a a ha ta swi kota ku tlherisela timali leti to tala swonghasi. Ku pepetseka loku ka yena a ku vangiwa hi nchumu wun’we ntsena, ku godzomberiwa kakwe.” U sungule vunsula-voya ivi a yisiwa ekhotsweni. Vukati byakwe byi hohlokile.

Hakanyingi, vagemburi lava ngheniweke engatini, ku kota vagodzomberiwa va swidzidzirisi ni va xihoko, va ya emahlweni va gembula, hambi loko swi va lahlekisela ntirho, mabindzu ya vona, rihanyo, ivi eku heteleleni ku va mindyangu ya vona.

Madoroba-nkulu yo tala eFurwa ya ha ku pfulela ku gembula tinyangwa. Laha mabindzu yan’wana ya weke, mabindzu yo lombisa mali hi ku vekisa xo karhi yo phuphuma kunene. Vini va wona va vula leswaku hakanyingi vagemburi va dyiwa mali hinkwayo leyi va nga na yona ivi va sungula ku xavisa swingwavila, swikomba-nkarhi, swiambalo ni swilo swin’wana leswi nga swa nkoka leswaku va kota ku chela mafurha yo muka ekaya. Emadorobeni man’wana ya le ribuweni lama nga eUnited States, mabindzu yo lombisa mali ya pfurile; kun’wana u kuma manharhu kumbe mune kumbe ku tlula ya vandzakanile.

Van’wana va kale va sungula ku hanya hi vunsula-voya leswaku va ta kota ku seketela mukhuva wa vona wo gembula. Minkambisiso leyi endliweke ku fikela sweswi, hi ku ya hi Profesa Lesieur, “yi paluxe swiendlo swa tinxaka-nxaka leswi nga riki enawini swa vagemburi lava byi va ngheneke engatini . . . ku endla vukanganyisi bya ticheke, ku yiva ndzhaka ya van’wana, vukhamba, ku khwatsula, ku phanga va hlomile, vavhumbi va vuyelo bya ntlango, ku kuma mali hi vukanganyisi, ku endla switshembiso swa mavunwa, ni ku xavisa nhundzu leyi yiviweke.” Ku engetela eka leswi ku ni vugevenga bya lava xiximekaka laha vagemburi va yivelaka vathori va vona. Hi ku ya hi Gerry T. Fulcher, mukongomisi wa Vandla ra Dyondzo ni Vutshunguri bya Vagemburi lava Ngheniweke eNgatini, 85 wa tiphesente ta magidi ya vagemburi lava tivekaka va pfumerile leswaku va va yivela vathori va vona. U te: “Entiyisweni, loko ku tiwa emhakeni ya mali, ku ngheniwa hi ku gembula engatini swi tikomba swi bihe ku tlula ku godzomberiwa hi xihoko ni ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha swi hlanganile.”

Minkambisiso yin’wana yi hete hi leswaku kwalomu ka mbirhi-xa-nharhu xa vagemburi lava byi va ngheneke engatini lava nga pfaleriwangiki ekhotsweni ni 97 wa tiphesente ta lava pfaleriweke va pfumerile leswaku a va endla swilo leswi nga riki enawini leswaku va kuma mali yo gembula kumbe yo hakelela swikweleti leswi fambisanaka ni ku gembula. Hi 1993 emadorobeni ya le Ribuweni ra Gulf eUnited States, laha ku gembula loku nga enawini ku teleke, a ku ri na 16 wa vugevenga bya tibanki, ku nga ku andza loku andzisiweke ka mune eka bya n’wexemu wa kona. Wanuna un’wana u phangele tibanki ta nhungu $89 000 (R323 000) leswaku a ya emahlweni ni mukhuva wakwe wo gembula. Tibanki tin’wana ti phangeriwe hi vagemburi lava hlomeke hi swibalesa, hikwalaho ka leswi vona va sindzisiwaka ku hakela timali to tala eka lava va va kolotaka.

The New York Times yi ri: “Loko vagemburi lava ngheniweke engatini va ringeta ku cukumeta mukhuva lowu, va titwa va kayivela xin’wana, hi ndlela leyi fanaka ni ya vagodzomberiwa lava dzahaka kumbe va swidzidzirisi.” Hambi swi ri tano, vagemburi va pfumela leswaku, ku tshika mukhuva lowu wa ku gembula swa tika swinene ku tlula ku tshika mikhuva leyin’wana. “Van’wana va hina va tshame va tirhisa xihoko ni swidzidzirisi hi ndlela leyi hoxeke, naswona hinkwerhu ha pfumela leswaku ku gembula loku ngheneke engatini ku tlula kule ku godzomberiwa kwihi na kwihi kun’wana.” Dok. Howard Shaffer, wa Xivandla xo Kambisisa ku Godzomberiwa eYunivhesiti ya Harvard, u vule leswaku kwalomu ka 30 wa tiphesente ta vagemburi lava godzomberiweke lava va ringeteke ku tshika “va tikombe va karhateka kumbe va karhatiwa hi khwiri, va nga kumi vurhongo, ngati ya vona yi tsutsuma ni ku ba ka mbilu ku tlula mpimo.”

Hambi loko va ya emahlweni va beja, ku vula Dok. Valerie Lorenz, mukongomisi wa Vandla Ra Tiko Ra Ku Gembula Loku Hundzeletiweke eBaltimore, Maryland, U.S.A., u te “vagemburi lava swi va ngheneke engatini va ni swiphiqo swa rihanyo: ku tshamela ku pandziwa hi nhloko swinene, nhloko leyi pandzaka yi nga yimi, swiphiqo swo hefemula, ku pfimbelana ka nomu kumbe nkolo, ku ba ka mbilu yi pfa yi yima, ni ku hela matimba emavokweni ni le milengeni.”

Kutani ku va ni lava tisungaka. Xana u anakanya leswaku xi kona lexi nga biha ku tlula nchumu lowu vangaka rifu lowu vitaniwaka “ku godzomberiwa loku nga riki na khombo”? Hi xikombiso, exitikwanini xin’wana xa le Amerika, laha sweswinyana ka ha ku pfuriwaka tindhawu to gembulela eka tona, “nhlayo ya ku tisunga yi andze hi ndlela leyi nga hlamuselekiki, hambi leswi ku nga riki na mulawuri wa ta rihanyo loyi a a tiyimisele ku hlanganisa ku andza loku ni ku gembula,” ku vike The New York Times Magazine. EAfrika Dzonga, vagemburi vanharhu va tisungile hi vhiki rin’we. Nhlayo leyi kongomeke ya lava tisungaka hikwalaho ka ku gembula ni swikweleti leswi vangiweke hi xiendlo lexi, hambi xi le nawini kumbe xi nga ri enawini, a yi tiviwi.

Ku tisunga i ndlela leyi vavisaka yo tintshunxa eka nchumu lowu khomaka swi tiya ku fana ni ku gembula. Exihlokweni lexi landzelaka, kambisisa ndlela leyi van’wana va tintshunxeke ha yona.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 23]

Mabindzu yo lombisa timali hi ku vekisa xo karhi ya kula—swi tano ni hi vugevenga