Ku Lavisisa Dyondzo Leyinene

DYONDZO leyinene yi endla vana va lunghekela ku langutana ni vutomi hi ndlela leyi humelelaka exikarhi ka vanhu lava hanyaka namuntlha. Yi va hlomisa hi vutshila bya le xikolweni, ku katsa ni ku kota ku hlaya ni ku tsala kahle ni ntivo-tinhlayo. Ku tlula kwalaho, yi hoxa xandla eka ntirhisano wa vona ni van’wana, naswona yi va dyondzisa mimpimanyeto leyinene ya mahanyelo.

Kambe, hikwalaho ka leswi leyi ku nga minkarhi leyi yo nonon’hwa, swa tika swinene ku dyondzisa dyondzo yo tano. Mudyondzisi wa le Australia la nga ni ntokoto u ririle: “Titlilasi ti vumbiwa hi vana lava rhandzaka madzolonga, lava nga ni nhlamba; vana lava karhaleke hi leswi va nga etlelangiki hikwalaho ko hlalela TV; vana lava sikaka kumbe lava nga ni ndlala; ni vana lava kurisiwaka handle ka ndzayo.” Naswona vadyondzisi va ta ku byela leswi: “Vana lava nga twiki a va dyondziseki.”

Albert Shanker, muungameri wa American Federation of Teachers, u hlamusele xiphiqo xa vadyondzisi: “Va fanele va va dyondzisa hi ta swidzidzirisi ni xihoko, dyondzo ya timhaka ta rimbewu, . . . ku letela swichudeni ku tixixima, ku kambela loko va ri xirho xa ntlawa wo karhi, . . . ni swilo leswin’wana hinkwaswo. Va dyondzisa swilo leswi hinkwaswo ematshan’wini yo dyondzisa dyondzo hi yoxe. . . . Lexi kahle-kahle va komberiwaka ku xi endla i ku va vakondleteri va vanhu, vamanana, vatatana, vaongori, maphorisa, vativi va timhaka ta madyelo, vatirhi va tiko va ta rihanyo, vatshila hi tlhelo ra mirhi.”

Ha yini ku languteriwa leswi eka vadyondzisi? Nkatsakanyo wa xiyimo xa titlilasi edorobeni-nkulu rin’wana le n’walungu-vuxa bya United States wu kombisa xivangelo xa leswi. The New York Times yi vike marito ya mutivi un’wana mayelana ni tlilasi leyi tolovelekeke ya swichudeni swa 23. U vule leswaku “8 ku ya ka 15 swi nga ha endleka va hanya evuswetini; vanharhu kumbexana va velekiwe hi vamanana lava a va tirhisa swidzidzirisi; 15 kumbexana va tshama ni mutswari la nga yexe.”

Entiyisweni, ndyangu wu le ku hohlokeni. Le United States, eka vana vanharhu lava velekiwaka un’we a nga le nawini, naswona vukati byin’we eka byimbirhi byi hetelela hi ku hohloka. Kasi tiphesente ta lava velekiweke ehandle ka vukati le Denmark, Furwa, Great Britain, ni le Sweden ti le henhla swinene. Xana hi wahi matshalatshala lama endliwaka ku langutana ni xiphiqo lexi vangiwaka hi xiyimo lexi eswikolweni?

Ku Lava Mintlhantlho

Swikolo swo hambana-hambana swo ringetela eka swona kumbe swa muxaka wun’wana swi simekiwile. Hakanyingi swikolo leswi i switsongonyana—swi endla swi koteka ku lawuleka kahle—naswona swo tala swi tisimekela tidyondzo ta swona vini swi ringeta ku fikelela swilaveko swa vana ku antswa. Edoroba-nkulu ra New York, ku sukela hi 1993 ku pfuriwe 48 wa swikolo swo tano leswitsongo, naswona ku na swin’wana swa 50 leswa ha kunguhatiwaka. The New York Times yi te: “I madzolonga ya le [xikolweni] lama vangeke ku simekiwa ka endlelo leri ro ringeta.” Hi 1992 se a ku sunguriwe swikolo swo ringetela eka swona swo tlula 500 le Russia, swi ri na swichudeni swo tlula 333 000.

Hi hala tlhelo, The Toronto Star yi vikile: “Magidi ya rhumela vana va wona eswikolweni leswi nga riki swa mfumo hi ku helela.” Exifundzeni xa Ontario lexi nge Canada ntsena, vana va kwalomu ka 75 000 va nghena swikolo leswi nga riki swa mfumo. Swikolo leswi swi kona eRussia hinkwaro, naswona magazini lowu nge China Today wu vula leswaku le China swi tele “onge i mahluke ya musengele endzhaku ka mpfula ya ximun’wana.” Buku leyi nge The Handbook of Private Schools yi humesa nxaxamelo wa mahala wa kwalomu ka 1700 wa swikolo swo tano eUnited States, laha mali ya lembe rin’we ya dyondzo yi nga vaka $20 000 (R72 500) kumbe ku tlula.

Kasi vatswari van’wana va hlawule ku dyondzisa vana va vona ekaya. Le United States ntsena, ku ringanyeteriwa leswaku swikolo swa le kaya swi engeteleke ku sukela eka 15 000 hi 1970 ku ya eka leswi nga endlaka miliyoni hi 1995.

Vuyelo Lebyi Hambaneke

A hi swikolo hinkwaswo emisaveni hinkwayo leswi humesaka vuyelo lebyi fanaka. Hi July 1993, Shanker u byele ntlawa wa valeteri va le United States a ku: “Matiko man’wana ya ni swikolo naswona ya kuma vuyelo byo antswa swinene ku tlula bya hina.” Hi xikombiso, u vule leswaku u hlangane ni mpatswa lowu humaka eRussia lowu rhurheleke eUnited States. U hlamuserile: “Va vule leswaku hambi leswi a va kumele n’wana wa vona xikolo lexi nga riki xa mfumo lexinene swinene, n’wana wa vona wa ntangha tsevu a a dyondza swilo leswi a swi dyondzeke eka ntangha n’we le ka rikwavo.”

Khale ka Soviet Union a ri simeke fambiselo ra swikolo leri dyondziseke kwalomu ka vanhu va rona hinkwavo ku hlaya ni ku tsala. Kasi, hi ku ya hi xiringanyeto xa Ndzawulo ya Dyondzo ya le United States, 27 wa timiliyoni ta vanhu va le Amerika a va swi koti ku hlaya mfungho wa le xitarateni kumbe nomboro leyi nga ebazini. Kasi phepha-hungu ra le Australia, Canberra Times ri vike leswaku “vana va le xikolweni xa le hansi lava nga endlaka 25 wa tiphesente a va ya exikolweni xa le henhla va nga si tiva ku hlaya ni ku tsala.”

Swiphiqo leswi nga eswikolweni, sweswi swi kona hinkwako-nkwako. Buku ya 1994 leyi nge Education and Society in the New Russia yi vula leswaku “72,6 wa tiphesente ta vadyondzisi va le Soviet lava ku vulavurisaniweke na vona va pfumerile leswaku fambiselo ra xikolo ri le khombyeni lerikulu.” Hi ku ya hi Tanya mudyondzisi la nga ni ntokoto wa le Moscow, xivangelo-nkulu xa xiphiqo lexi hi leswaku “vatswari ni swichudeni hi swoxe a va ha yi xiximi dyondzo.” Hi xikombiso, u vule leswaku “mudyondzisi u hola hafu ya mali leyi horiwaka hi muchayeri wa bazi—kumbe hambi leyi nga hansi ka yoleyo.”

Dyondzo Leyinene I Ya Nkoka

Leswi vanhu va yaka va rharhangana swinene, dyondzo leyinene i ya nkoka swinene. Etindhawini to tala mpimo wa dyondzo leyi lavekaka ku endla ntswatsi lontshwa a kuma ntirho lowu nga n’wi wundlaka ni ndyangu lowu nga ha vaka kona yi tlakukile. Hikwalaho, lava va nga kuma dyondzo ya xisekelo ya le xikolweni va nga kuma mintirho yo antswa hi ku olova. Vathori kahle-kahle va langute mhaka yin’we ya nkoka—xana loyi a kombelaka ntirho a nga kota ku endla ntirho lowu kahle hi mpimo wihi.

Murhangeri wa hofisi yo nyika mintirho u vule leswi mayelana ni vo tala lava thwaseke exikolweni xa le henhla: “A va dyondzisiwanga ku tirha.” Wa engetela: “Loko va tirhisana ni vantshwa, xiphiqo lexi vathori va ndzi byelaka xona minkarhi hinkwayo hi leswaku vantshwa a va swi koti kahle ku tsala kumbe ku hlaya. A va swi koti ku tata phepha ra xikombelo xa ntirho.”

Kunene vatswari va fanele va navelela vana va vona dyondzo leyinene, naswona hi vutlhari vantshwa va ta lwela ku tikumela dyondzo leyinene. Kambe i swa nkoka leswaku va tirhisa tindlela leti lavekaka. Xana hi tihi tindlela leti, naswona xana ti nga tirhisiwa njhani?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Le Russia, “mudyondzisi u hola hafu ya mali leyi horiwaka hi muchayeri wa bazi”