Ku Humelela Yini Eswikolweni Namuntlha?

“SWIKOLO Swerhu Swi Le Khombyeni: Vitanani Maphorisa Sweswi” yoleyo a ku ri nhloko-mhaka-nkulu ya sweswinyana ya le handle ka phepha-hungu ra le Doroba-nkulu ra New York. New York City Board of Education yi ni varindzi va yona n’wini va vuhlayiseki eswikolweni—vuthu ra vanhu va 3200—lava rindzaka eswikolweni leswi tlulaka 1000 swa le doroba-nkulu. Sweswi vo tala va lava leswaku ku tshama ku ri ni maphorisa eswikolweni leswaku ya pfuna hi vuhlayiseki. Xana ma laveka hakunene?

Nhloko-mhaka ya phepha-hungu leri nge New York Times yi te: “Nkambisiso Wu Kume Leswaku 20% wa Swichudeni eDoroba-nkulu ra New York Swi Rhwala Matlhari.” Nhloko ya swikolo swa le Doroba-nkulu ra New York ku sukela hi 1990 ku ya ka 1992, Joseph Fernandez u pfumerile: “A ndzi si tshama ndzi vona madzolonga yo kota lawa hi ma vonaka eswikolweni swerhu swa le madorobeni lamakulu. . . . Loko ndzi amukela vuchanselara bya le New York hi 1990 a ndzi nga swi anakanyi leswaku swilo swi ta biha hi ndlela leyi. A ka ha ri xikombiso xa vuvabyi, ko va rifu hi roxe.”

Xana Swi Bihe Ku Fikela Kwihi?

Fernandez u vikile: “Etin’hwetini ta mina ta khume to sungula tanihi chanselara, hi avhareji a ku ri na n’wana un’we wa xikolo la dlayiwaka eka masiku man’wana ni man’wana mambirhi—loyi a dlayiweke hi ku tlhaviwa etindleleni ta le hansi ka misava, a duvuriwa etimbaleni ta xikolo kumbe etikhonweni ta switarata . . . Swikolo swin’wana swa le henhla swi na khume-ntlhanu kumbe khume-tsevu wa [varindzi va vuhlayiseki] lava va rindzaka etiphasejini ni le timbaleni.” U engeterile: “Madzolonga eswikolweni swa hina i makulu swinene, naswona hi boheke ku teka magoza lama hundzeletiweke. Swikolo swa le Chicago, Los Angeles, Detroit—hinkwato tindhawu leti nga exivindzini xa doroba—sweswi ti languteka ti ri ni vuharhi lebya mangava.

“Tingana leti vangiwaka hi leswi ti lo dla, erivaleni. Eka malembe-xikhume mambirhi lama hundzeke hi boheke ku amukela leswi nga amukelekiki, leswaku: Swikolo swa le Amerika swi hundzuke timbala ta nyimpi. Swi hundzuke tindlu to chavisa ni ku chuhisa ematshan’wini yo va vuchavelo laha ku kumiwaka ndzetelo kona.”

Ku ni vatirhi va vuhlayiseki eswikolweni swa 245 eUnited States, naswona eswikolweni swa 102 swa leswi, vatirhi va hlomile. Kambe a va hlomanga voxe. Hi ku ya hi nkambisiso wa Yunivhesiti ya Michigan, ku ringanyetiwa leswaku eUnited States swichudeni swi ya na kwalomu ka 270 000 wa swibalesa exikolweni masiku hinkwawo, hi nga si hlaya matlhari laman’wana!

Ematshan’wini ya leswaku xiyimo xi antswa, xo ya xi nyanya. Swinun’hwetela-nsimbhi leswi tirhisiwaka eswikolweni swo tala swi tsandzekile ku sivela ku nghena ka matlhari. Hi xixikana xa 1994, madzolonga ya le swikolweni swa le Doroba-nkulu ra New York lama vikiweke a ma tlakuke hi 28 wa tiphesente loko ma ringanisiwa ni ya nkarhi wolowo eka n’wexemu xa kona! Tsalwa ra Phi Delta Kappan mayelana ni nkambisiso lowu endliweke eUnited States ri hlamuserile: “Hi mpfhuka swi va swona swikolo leswi, i ro sungula leswaku ‘ku lwa, madzolonga, ni swikungu’ swi va exiyin’weni xo sungula, laha ‘ku pfumaleka ka ndzayo’ ku nga xiphiqo lexikulu ku tlurisa eswikolweni.”

Madzolonga ya le swikolweni ma vange swiphiqo eswikolweni swa le matikweni yo tala. Le Canada phepha-hungu leri nge Globe and Mail ra le Toronto, a ri ri ni nhloko-mhaka leyi nge: “Swikolo Swi Hundzuka Timbala Ta Khombo.” Kasi nkambisiso wa le Melbourne, eAustralia, wu kombise leswaku kwalomu ka 60 wa tiphesente ta vana va xikolo xa le hansi va heleketiwa ni ku landziwa exikolweni hi mimovha hi vatswari va vona hikwalaho ko chava leswaku va nga hlaseriwa kumbe ku tlhakisiwa.

Hambi swi ri tano, madzolonga ko va xiphemu ntsena xa xiphiqo. Ku ni swilo swin’wana leswi humelelaka eswikolweni swa hina leswi karhataka moya swinene.

Mhaka Ya Mahanyelo

Hambi leswi Bibele yi vulaka leswaku vumbhisa—vuxaka bya rimbewu bya vanhu lava nga tekanangiki—byi hoxile, namuntlha swikolo a swi yi landzeli dyondzo yoleyo leyi twalaka ya mahanyelo. (Vaefesa 5:5; 1 Vatesalonika 4:3-5; Nhlavutelo 22:15) Kunene leswi swi hoxe xandla eka xiyimo lexi Fernandez a xi hlamuseleke loko a ku: “Kwalomu ka 80 wa tiphesente ta vana va hina va kondlo-a-ndzi-dyi va endla vuxaka bya rimbewu.” Exikolweni xin’wana xa le henhla eChicago, n’we-xa-nharhu xa swichudeni swa xisati a swi tikile!

Swikolo swin’wana swi ni tindhawu ta tindzumulo to hlayisa vana va swichudeni. Ku engetela kwalaho, ku tshama ku ri karhi ku phakeriwa tikhondomu leswaku ku ringetiwa ku sivela ntungu wa AIDS ni vana lava nga riki enawini, lava yaka va andza, kambe a swi pfuni nchumu. Loko ku phakeriwa ka tikhondomu ku nga khutazi swichudeni leswaku swi endla vumbhisa, kutani ke swa va yimelela leswaku va byi endla. Loko ku tiwa emhakeni ya mahanyelo, xana swichudeni swi fanele swi anakanya njhani?

Mudyondzisi la nga ni nkarhi wo leha wa le yunivhesiti u vule leswaku ku ni “nhlayo leyi hlamarisaka ya vantshwa lava anakanyaka leswaku ku hava nchumu lowunene kumbe lowu hoxeke, ni leswaku ku tihlawulela mahanyelo swi ya hi ndlela leyi wena u titwaka ha yona.” Ha yini vantshwa va anakanya hi ndlela leyi? Mudyondzisi u te: “Kumbexana swi vangiwe hi ntokoto wa vona wa le xikolweni xa le henhla lowu wu va vangeleke ku va vamakholwa-hi-ku-vona loko ku tiwa emhakeni ya mahanyelo.” Xana vuyelo bya ku nga tiyiseki hi mahanyelo hi ndlela yoleyo hi byihi?

Vahleri va phepha-hungu ra sweswinyana va ririle: “Minkarhi yin’wana, swi vonaka onge ku hava loyi a lavaka ku soriwa hikwalaho ka nchumu hambi wihi. Hi ri, ku hava.” Swi tano, ku ni mianakanyo ya leswaku hinkwaswo i swinene! Xiya xikombiso xa vuyelo lebyi hlamarisaka lebyi leswi swi nga byi humesaka eka swichudeni. Etlilasini ya le yunivhesiti emhakeni ya Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ni ku humelela ka Vunazi, profesa u kume leswaku kwalomu ka swichudeni hinkwaswo a swi nga tshembi leswaku ku ni loyi a faneleke a byarhisiwa nandzu hikwalaho ka ku dlayiwa ka Vayuda va le Yuropa hi Manazi! Mudyondzisi u te: “Emianakanyweni ya vadyondzi, ku dlayiwa ka Vayuda va le Yuropa hi Manazi swo fana ni mhangu ya ntumbuluko: A swi nga papalateki naswona a swi nga siveleki.”

Xana nandzu i wa mani loko swichudeni swi nga koti ku xiya leswinene eka leswo biha?

Endzeni-ndzeni Ka Minkarhi Yo Nonon’hwa

Loko a yimelela swikolo, khale ka mudyondzisi un’wana u te: “Xiphiqo xi sungula eka vanhu lavan’wana, kutani xikolo xona xo humesela erivaleni swiphiqo leswi ana a swi ri kona evanhwini.” I ntiyiso, swa tika ku humelela eku dyondziseni ka leswi varhangeri va vanhu va tsandzekaka ku swi endla.

Xikombiso xa leswi, hi leswi loko enkarhini lowu ku tikhoma loko biha ka varhangeri va hulumendhe ya United States ku veke mahungu-nkulu, mutsari wa phepha-hungu la tivekaka a tsaleke a ku: “A ndzi swi tivi leswaku enguveni leyi ya ku taleriwa hi ku kanakana, vadyondzisi va nga swi kotisa ku yini ku dyondzisa mahanyelo lamanene. . . . ‘Vona leswi endlekaka le Washington!’ hambi ku ri vadyondzi lavatsongo va vilela. Va swi tiva . . . leswaku vukanganyisi lebyikulu ku tlurisa ematin’wini byi endliwile kona ehansi ka lwangu ra muti wa muungameri.”

Bibele yi vhumbe leswaku “emasikwini ya makumu, ku ta fika minkarhi yo nonon’hwa.” (2 Timotiya 3:1-5) Kunene leyi i minkarhi yo nonon’hwa! Hikwalaho ka leswi, xana ku endliwa yini leswaku ku langutaniwa ni khombo leri nge swikolweni namuntlha ni ku pfuna swichudeni leswaku swi kuma dyondzo leyinene? N’wina vatswari ni swichudeni xana mi nga endla yini? Swihloko leswi landzelaka swi ta bula hi mhaka leyi.

Xana U Fanele Ku Va Lema Kumbe Ku Va Nyika Ndzayo Ya Rirhandzu?

Bibele yi tsundzuxa leswaku ku lema vana swi vanga khombo. (Swivuriso 29:21) Hi ku pfumelelana ni sweswo, Albert Shanker, muungameri wa American Federation of Teachers, u te: “Ku ni vatswari lava anakanyaka leswaku va endlela vana va vona xin’wana ni xin’wana lexinene loko va endla xin’wana ni xin’wana hi ku ya hi ndlela leyi vana va lavaka leswaku va swi endla ha yona. Naswona ha swi tiva leswaku swoleswo swi hoxile.”

Hambi ku ri vana vo tala va swi tiva leswaku ku lema swi hoxile. Eku sunguleni ka lembe leri hundzeke phepha-hungu ra le Massachusetts ri vikile: “Nkambisiso wa swichudeni swa 1572 swa le West Springfield leswi nga eka ntanga tsevu ku ya eka khume-mbirhi wu kume leswaku ‘ku debyisa voko ka vatswari’ ku nga ri ntshikilelo wa tintangha hi wona nsusumeto lowukulu lowu vangelaka vana va malembe lawa ku tirhisa swidzidzirisi ni xihoko.”

Ku lema vana swi hoxe xandla ni le ka ntungu wa ku tikhoma loko biha hi tlhelo ra rimbewu. I ntiyiso, hi laha Bibele yi vulaka ha kona, loko ndzayo yi nga nyikeriwi swi tisa tingana endyangwini.—Swivuriso 29:15.

Leswi Vatswari Va Nga Swi Endlaka

✔Tiva xikolo xa n’wana wa wena, swikongomelo swa xona ni langutelo ra xona hi mimpimanyeto ni tidyondzo leti u hanyaka ha tona.

✔Tolovelana ni vadyondzisi va n’wana wa wena, naswona u ringeta ku aka vuxaka lebyinene ni lebyi tirhaka na vona.

✔Tsakela ntirho wa le kaya wa n’wana wa wena. Hlaya na yena minkarhi yo tala.

✔Lawula leswi n’wana wa wena a swi hlalelaka eka TV ni mpimo wa nkarhi lowu a yi hlalelaka ha wona.

✔Xiyisisa tindlela ta madyelo ya n’wana wa wena. Swakudya swo tata khwiri ntsena swi nga va ni vuyelo byo biha eka vuswikoti bya yena byo nyikela nyingiso.

✔Tiyiseka leswaku n’wana wa wena u etlela nkarhi lowu ringaneleke. Vana lava karheleke a va koti ku dyondza kahle.

✔Ringeta ku pfuna n’wana wa wena ku hlawula vanghana lavanene.

✔Vana munghana lonkulu wa n’wana wa wena. U lava vanghana hinkwavo lava vupfeke lava a nga va kumaka.

Leswi Vana Va Nga Swi Endlaka

✔Hi mpfuno wa vatswari va wena, tivekele tipakani ta dyondzo ni tindlela to ti fikelela. Bula hi tipakani leti ni vadyondzisi va wena.

✔Hlawula tidyondzo ta wena hi vukheta hi mpfuno wa vadyondzisi ni vatswari va wena. Tidyondzo to engetela leto olova hakanyingi a ti pfuni ngopfu.

✔Ringeta ku aka vuxaka lebyinene ni vadyondzisi va wena. Kumisisa leswi va swi rindzeleke eka wena. Bula na vona hi nhluvuko ni swiphiqo swa wena.

✔Rhiya ndleve etlilasini. U nga hlanganyeli emukhuveni wo kavanyeta van’wana.

✔Hlawula vanghana va wena hi vutlhari. Va nga ku pfuna kumbe ku sivela nhluvuko wa wena exikolweni.

✔Wu endle kahle ntirho wa wena wa le kaya ni swiavelo hi laha u nga kotaka ha kona. Tirhisa nkarhi wo tala eka sweswo. Kombela vatswari va wena kumbe munhu un’wana la kuleke leswaku a ku pfuna loko u lava mpfuno.