Ku Dyondzisa—Swikoxo Ni Makhombo Lawa U Nga Vaka Eka Wona

“Ku languteriwe swo tala eka vadyondzisi, kambe hakanyingi valeteri lava tinyiketeleke entirhweni wa vona eswikolweni swa hina va bumabumeriwa hi tiko . . . hikwalaho ka matshalatshala ya vona.”—Ken Eltis, Yunivhesiti ya le Sydney, eAustralia.

HI FANELE hi pfumela leswaku “ntirho lowu wa nkoka” hilaha swi vuriweke hakona, wu ni mintlhontlho yo tala—ku sukela eka miholo leyi nga nyawuriki ku ya eka titlilasi leti nga exiyin’weni xa le hansi; ku sukela eka ntirho wo tala wo tsala ku ya eka titlilasi leti nga ni vana vo tala; ku sukela eka ku delela ni madzolonga ku ya eka ku hambana hi mavonelo ni vatswari. Xana vadyondzisi van’wana va langutana njhani ni mintlhontlho yo tano?

Ku Pfumaleka Ka Xichavo

Hi vutise vadyondzisi va mune va le Dorobeni ra New York leswaku hi swihi swiphiqo leswikulu. Hi rito rin’we va te: “Ku pfumaleka ka xichavo.”

Hi ku ya hi William wa le Kenya, swiyimo swi cincile emhakeni leyi ni le Afrika. U te: “Vana va ya va lahlekeriwa hi mikhuva leyinene. Loko ndza ha kula [sweswi u le malembeni ya va-40], vadyondzisi a va ri exikarhi ka vanhu lava xiximiwaka ngopfu eAfrika. Minkarhi hinkwayo vanhu lavakulu ni lavatsongo a va teka mudyondzisi a ri xikombiso lexinene. Xichavo lexi xa hela. Ndhavuko wa le Vupela-dyambu wu ya wu nghena eka lavatsongo, hambi ku ri lava tshamaka ematiko-xikaya ya le Afrika. Tifilimi, tivhidiyo ni tibuku swi kombisa ku delela vulawuri ku ri vutlhari lebyikulu.”

Giuliano, la dyondzisaka eItaliya, wa rila: “Vana va ngheneriwa hi moya wa ku xandzuka, wa ku tikurisa, ni ku nga yingisi loku lawulaka vanhu hinkwavo.”

Swidzidzirisi Ni Madzolonga

Khombo ra kona, swidzidzirisi swi hundzuke xiphiqo eswikolweni—lerova mudyondzisi tlhelo mutsari wa le United States la vuriwaka LouAnne Johnson, wa tsala: “Tidyondzo ta ku siveriwa ka ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha ti dyondzisiwa eswikolweni swo tala, ku sukela eswikolweni swa tindzumulo. [Xiitaliki i xerhu.] Vana va tiva swo tala hi swidzidzirisi ku tlula . . . vanhu vo tala lavakulu.” Wa engetela: “Swichudeni leswi tivonaka swi ri swikamba ntsena, swi nga rhandziwi, swi tikumaka swi ri swoxe, leswi nga ni xivundza kumbe leswi nga sirhelelekangiki, hi swona swi talaka ku tirhisa swidzidzirisi.”—Two Parts Textbook, One Part Love.

Ken, mudyondzisi wa le Australia, u vutise a ku: “Xana vadyondzisi va hina va ta n’wi dyondzisa njhani n’wana la nga ni malembe ya kaye loyi vatswari vakwe va n’wi dyondziseke ku tirhisa swidzidzirisi, naswona swi n’wi godzombeleke sweswi?” Michael, la nga emalembeni ya va-30, u dyondzisa exikolweni lexi dyondzisaka tidyondzo to tala eJarimani. Wa tsala: “Loko swi ta emhakeni ya swidzidzirisi, ha swi vona leswaku swa tirhisiwa; kambe a swi tali ku kumiwa.” U tlhele a vulavula hi ku nga yingisi ka vana kutani a vula leswaku ku “vonaka hi moya lowu vana va nga na wona wa ku onhetela swilo,” u tlhele a engetela a ku: “Matafula ni makhumbi swa thyakisiwa, nhundzu ya onhiwa. Swin’wana swa swichudeni swa mina swi tshame swi khomiwa hi maphorisa hikwalaho ko yiva kumbe hikwalaho ka swin’wana swo fana ni sweswo. A swi hlamarisi leswi ku yiva ku nga lo be, exikolweni!”

Amira u dyondzisa eXifundzheni xa Guanajuato, le Mexico. U ri: “Hi langutane ni swiphiqo swa madzolonga ni ku godzomberiwa hi swidzidzirisi emindyangwini, leswi swi khumbaka vana hi ku kongoma. Va hanya endhawini leyi ku tirhisiwaka nhlambha ni swin’wana swo biha. Xiphiqo xin’wana lexikulu i vusweti. Hambileswi vana va nghenaka xikolo mahala endhawini leyi, vatswari va fanele va xava tibuku to tsalela, switsalo ni swin’wana. Kambe swakudya i swa nkoka.”

Xana Ku Ni Swibamu eXikolweni?

EUnited States, ku duvulana loku ka ha ku endlekaka eswikolweni ku kombise leswaku madzolonga lama fambisanaka ni swibamu a hi xiphiqo lexitsongo etikweni rero. Xiviko xin’wana xi ri: “Ku ringanyetiwa leswaku swibamu leswi ringanaka 135 000 swi tisiwa eswikolweni swa tiko leswi ringanaka 87 125 hi xiringaniso siku ni siku. Leswaku ku hungutiwa nhlayo ya swibamu eswikolweni, vadyondzisi va tirhisa michini leyi kotaka ku khoma nsimbi, tikhamera leti kambelaka, timbyana leti ngopfu-ngopfu ti leteriweke ku nun’hwetela swibamu, ku sechiwa tilokara, ku tirhisiwa makhadi yo kombisa mavito ya swichudeni naswona minkwama ya tibuku yi yirisiwile exikolweni.” (Teaching in America) Magoza lawa ya vusirheleri ma endla leswaku hi tivutisa, Xana hi vulavula hi swikolo kumbe hi makhotso? Xiviko lexi xi engetele hi ku vula leswaku swichudeni leswi tlulaka 6 000 swi hlongoriwile exikolweni hikwalaho ko ta ni swibamu!

Iris, mudyondzisi wa le Dorobeni ra New York, u byele Xalamuka! a ku: “Swichudeni swi ngungumerisa matlhari eswikolweni. Michini yo khoma tinsimbi a yi ma voni matlhari lawa. Xiphiqo xin’wana lexikulu i ku onhiwa ka nhundzu ya xikolo.

Hikwalaho ka leswi swikolo swi nga ha riki na nawu, swa va tikela vadyondzisi lava nga ni vuxiya-xiya leswaku va dyondzisa vana ni ku va pfuna leswaku va va ni mikhuva leyinene. A swi hlamarisi leswi vadyondzisi vo tala va nga ni gome naswona va titwaka va hlakarile hi ku karhala. Rolf Busch, muungameri wa Nhlangano wa Vadyondzisi eThuringia, le Jarimani, u te: “EJarimani, vadyondzisi lava endlaka kotara eka miliyoni va vabya hikwalaho ka ntshikilelo. Va titwa va lo lakahla hi ku karhala, lerova a va nge wu endli ntirho lowu.”

Vana Lava Kumaka Vana

Xiphiqo xin’wana i ndlela leyi vantshwa va tikhomaka ha yona hi tlhelo ra rimbewu. George S. Morrison, mutsari wa buku leyi nge Teaching in America, u vula leswi malunghana ni tiko leri: “Vantshwa va kwalomu ka miliyoni yin’we (11 wa tiphesente eka vanhwanyana lava nga exikarhi ka malembe ya 15 ku ya eka 19) va tika lembe ni lembe.” United States ri ni nhlayo ya le henhla ya vantshwa lava tikaka ku tlula matiko hinkwawo lama hluvukaka emisaveni.

Xiyimo lexi xi tiyisekisiwe hi Iris, loyi a nga te: “A ku na xin’wana lexi vantshwa va vulavulaka ha xona loko ku nga ri timhaka ta rimbewu ni swinkhubyana. Va swi hundzeleta. Naswona sweswi hi ngheniseriwe Internet eka tikhompyuta ta le xikolweni! Leswi swi vula leswaku va ta bula va ri ntlawa ni hi timhaka ta rimbewu.” Angel, wa le Madrid, eSpaniya, u vikile: “Swichudeni swi hlanganyela rimbewu ni vanhu vo hambana-hambana. Hi vone swichudeni leswitsongo swi xurha tinyimba.”

“Ntirho Wa Manyunyu Wa Ku Sala Ni Vana”

Xivilelo xa vadyondzisi van’wana i xa leswaku vatswari vo tala a va byi byarhi vutihlamuleri bya vona bya ku dyondzisa vana va vona ekaya. Vadyondzisi va vona onge vatswari hi vona va faneleke va sungula ku dyondzisa vana va vona. Mikhuva leyinene ni mahanyelo lamanene swi fanele swi sungula ekaya. A swi hlamarisi leswi Sandra Feldman, muungameri wa Nhlangano wa Vadyondzisi eAmerika, a vulaka leswaku “vadyondzisi . . . va fanele va langutiwa ku fana ni vanhu van’wana lava dyondzekeke, ku nga ri tanihi vanhu lava endlaka ntirho wa manyunyu wa ku sala ni vana.”

Hakanyingi vatswari va hluleka ku seketela ndzetelo lowu vana va nyikiwaka wona exikolweni. Leemarys, la tshahiweke exihlokweni lexi hundzeke, u byele Xalamuka! a ku: “Loko u pota vana lava endlaka swilo swa vuhunguki eka nhloko ya xikolo, wa swi tiva leswaku lexi nga ta landzela, i ku hlaseriwa hi vatswari!” Busch loyi a tshahiweke eku sunguleni, u vule leswi malunghana ni ku tirhisana ni swichudeni leswo phungela: “Vana a va ha dyondzisiwi emakaya. A wu nge he ehleketi leswaku vana vo tala va huma emakaya lamanene, lama va kuriseke kahle.” Estela, wa le Mendoza, eArgentina, u te: “Hina vadyondzisi hi chava vana va xikolo. Loko hi va nyika timaraka ta le hansi, va hi hoxetela hi maribye kumbe ku hi hlasela. Loko hi ri na movha, va wu onha.”

A swi hlamarisi leswi ematikweni yo tala ku kayivelaka vadyondzisi? Vartan Gregorian, muungameri wa Carnegie Corporation ya New York, u lemukisile: “Swikolo swa hina [swa le United States] swi ta va swi lava vadyondzisi lavantshwa lava fikaka eka 2,5 wa timiliyoni emalembeni ya khume lama taka.” Madoroba lamakulu ma “nghene ehansi ma lava vadyondzisi eIndiya, eVupela-dyambu bya Indies, eAfrika Dzonga, eYuropa ni le matikweni man’wana laha ku nga kumiwaka vadyondzisi va kahle.” Leswi swi vula leswaku matiko walawo ma ta kayivela vadyondzisi.

Ha Yini Vadyondzisi Va Kayivela?

Yoshinori, mudyondzisi wa le Japani la nga ni ntokoto wa malembe ya 32, u vule leswaku “ku dyondzisa i ntirho lowu xiximekaka lowu nga pfunaka, naswona wa xiximiwa swinene eJapani.” Khombo ra kona, a swi tano ematikweni hinkwawo. Gregorian, la tshahiweke eku sunguleni, na yena u vule leswaku vadyondzisi “a va xiximiwi tanihi vanhu lava dyondzekeke, a va tekeriwi enhlokweni hambi ku ri ku hakeriwa kahle. . . . Hakanyingi ntirho wa vudyondzisi hi wona lowu nga holeriki kahle eka mintirho leyi lavaka tidigri ta malembe ya mune kumbe ku tlula [eUnited States].”

Ken Eltis, la tshahiweke eku sunguleni, u tsarile: “Ku endleka yini loko vadyondzisi va kuma leswaku mintirho yo tala leyi lavaka vanhu lava nga dyondzangiki ngopfu yi hakela mali yo tala ku tlula vuthicara? Kumbe loko swichudeni leswi a va swi dyondzisa etin’hwetini ta khume-mbirhi leti hundzeke . . . swi hola mali leyi nga ehenhla ka ya vona leyi swi nga ha endlekaka va nga yi kumi hambiloko ku hundze malembe ya ntlhanu? Loko va lemuka sweswo, va nga ha titeka va nga ri nchumu.”

William Ayers u tsarile: “Vadyondzisi va hola cinci yinene . . . Hi xiringaniso, hi hola kotara ya mali leyi yi horiwaka hi magqweta, hafu ya mali leyi horiwaka hi van’watikonta, leyi nga ehansi ka ya vachayeri va tilori ni lava va tirhaka ku lunghisa swikepe. . . . A wu kona ntirho wun’wana lowu dyondzeriwaka ngopfu kambe wu nga hakeriki hi ndlela leyi.” (To Teach—The Journey of a Teacher) Emhakeni leyi fanaka, Janet Reno, khale ka gqweta-jenerala wa le United States, u vule leswi hi November 2000: “Hi nga rhumela vanhu en’wetini. . . . Hi holela vatlangi va hina hi swihuku. Ha yini hi tsandzeka ku hakela vadyondzisi va hina?”

Leemarys u te: “Hakanyingi vadyondzisi va hola cinci yinene. Hambileswi ndzi heteke malembe yo tala ndzi dyondza, kambe mali leyi ndzi yi kumaka hi lembe yi le hansi ngopfu laha Dorobeni ra New York, ku nga khathariseki ntshikilelo ni swiphiqo hinkwaswo leswi swi kumekaka laha dorobeni.” Valentina, mudyondzisi wa le St. Petersburg, eRhaxiya u te: “Ntirho wa ku dyondzisa a wu holeli. Ku sukela khale, muholo wa kona a wu nyawuli.” Marlene, wa le Chubut, eArgentina, na yena u vule marito lama fanaka: “Muholo lowu nga nyawuriki wu hi sindzise leswaku hi tirha etindhawini timbirhi kumbe tinharhu, hi tsutsumela le na le. Kunene leswi swi endle leswaku hi nga ha tikarhati entirhweni wa hina.” Arthur, mudyondzisi wa le Nairobi, eKenya, u byele Xalamuka!, a ku: “Leswi ikhonomi yi waka, vutomi bya mina tanihi mudyondzisi byi ya byi tika. Hilaha vadyondzisi vo tala va nga vulaka hakona, muholo lowu nga nyawuriki, hi wona lowu minkarhi yo tala wu endlaka leswaku vanhu va nga swi lavi ku hlawula ntirho wa hina.”

Diana, mudyondzisi wa le Dorobeni ra New York, u vilele hi ntirho wo tala lowu vadyondzisi va hetaka tiawara to tala va ri karhi va wu endla. Xivilelo xin’wana lexi tolovelekeke hi lexi: “Ntirho wo tala lowu u faneleke u wu endla siku hinkwaro i wa ku tsala.”

Vadyondzisi A Va Enelanga, Vana Va Tele Ngopfu

Berthold, wa le Düren, eJarimani, u phofule xivilelo xin’wana lexi tolovelekeke: “Vana va tele ngopfu! Van’wana laha va ni vana lava fikaka eka 34. Leswi swi vula leswaku a hi nge swi koti ku khathalela vana lava nga ni swiphiqo. A va lemukiwi hi munhu. Swilaveko swa n’wana ha un’we swa honisiwa.”

Leemarys, la tshahiweke eku sunguleni, u te: “Xiphiqo lexikulu lexi a ndzi ri na xona n’wexemu, handle ka xa vatswari lava nga khathaliki, hileswi a ndzi ri ni vana va 35 etlilasini ya mina. Ehleketa, u ri karhi u ringeta ku dyondzisa vana va 35 lava nga ni malembe ya tsevu!”

Iris u te: “Laha New York ku kayivela vadyondzisi, ngopfu-ngopfu vadyondzisi va tinhlayo ni sayense. Va nga kuma mintirho yo antswa etindhawini tin’wana. Kutani doroba leri ri thole vadyondzisi.”

Swi le rivaleni leswaku ntirho wo dyondzisa wa tika. Kutani, i yini lexi hambetaka xi khutaza vadyondzisi? Ha yini va ya emahlweni va tiyisela? Xihloko xa hina xo hetelela xi ta bula hi swivutiso leswi.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 9]

Ku ringanyetiwe leswaku vana va ta ni swibamu swa kwalomu ka 135 000 eswikolweni swa le United States siku ni siku

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

I Yini Lexi Endlaka Leswaku Mudyondzisi A Humelela eNtirhweni Wakwe?

Xana u nga n’wi hlamusela njhani mudyondzisi lonene? Xana i munhu loyi a nga tsundzukaka timhaka ta vuhlangi byakwe leswaku a ta kota ku pasa swikambelwana? Kumbe, xana i munhu la dyondzisaka vanhu ku vutisa, kumbe ku ehleketa? I mani la dyondzisaka n’wana ku va muaka-tiko lonene?

“Loko hina vadyondzisi hi lemuka leswaku hi fambisana ni vana lava hi va dyondzisaka eriendzweni ro leha ni leri rharhanganeke, loko hi sungula ku va khoma hi xichavo lexi va faneleke hileswi va nga vanhu, xisweswo hi va hi ri endleleni ya ku va vadyondzisi lavanene. Swa olova tlhelo swa tika.”—To Teach—The Journey of a Teacher.

Mudyondzisi lonene u tiva leswi n’wana un’wana ni un’wana a nga kotaka ku swi endla naswona u tiva ndlela yo n’wi pfuna leswaku a swi hetisisa. William Ayers u te: “Hi fanele hi kuma ndlela yo antswa, ndlela leyi tisaka matimba, mintokoto, vutshila ni vuswikoti . . . Ndzi tsundzuka xirilo xa mutswari un’wana loyi N’wana wakwe wa malembe ya ntlhanu la Velekeriweke eAmerika a vuriweke ‘dodombedzi’: ‘Hlolwa ri tiva mavito ya swinyenyana leswi tlulaka 40 ni ndlela leyi swi rhurha-rhurhaka ha yona. Ra swi tiva leswaku ku ni timpiko ta hala xipeswini leti ringanaka 13 eka gama leri nga ra kahle. N’wana wa mina wo lava mudyondzisi la twisisaka vuswikoti byakwe.’”

Loko a lava ku pfuna n’wana, mudyondzisi u fanele a tiva leswi n’wana ha un’we a swi tsakelaka ni xivangelo lexi endlaka leswaku a swi tsakela. Naswona mudyondzisi la tinyiketeleke u fanele a rhandza vana.

[Xihlovo Xa Kona]

United Nations/Photo by Saw Lwin

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

Xana Ku Dyondza Ku Fanele Ku Nyanyula Minkarhi Hinkwayo?

Mudyondzisi William Ayers u xaxamete swilo swa khume leswi nga riki ntiyiso hi ku dyondzisa. Xin’wana xa swona hi lexi nge: “Mudyondzisi lonene u endla leswaku ku dyondzisa swi tsakisa.” U ya emahlweni: “Nchumu lowu tsakisaka wa nyanyula. Lava endlaka mafenya va tsakisa. Misavu ya tsakisa. Ku dyondza ku nga ha lava ku tinyiketela, ku nga ha teka nkarhi wa wena wo tala, ku nga ha hlamarisa, ku nga ha ku pfilunganya, naswona hakanyingi ku nga ha tsakisa. Loko ntsena ku nyanyula, swi lulamile. Kambe a swi bohi leswaku ku nyanyula.” Wa engetela: “Ku dyondzisa ku nga ha lava vutivi byo hambana-hambana, vuswikoti, vutshila ni ku twisisa—naswona ku laveka munhu la anakanyelaka la khathalelaka van’wana.”—To Teach—The Journey of a Teacher.

Sumio, wa le Dorobeni ra Nagoya, eJapani, u kume xiphiqo lexi eka vana lava a va dyondzisaka: “Swichudeni swo tala swa le xikolweni xa le henhla swo lava ku titsakisa ntsena ni ku endla ntirho lowu nga laviki leswaku swi tikarhata.”

Rosa, mutsundzuxi wa swichudeni wa le Brooklyn, eNew York, u te: “Swichudeni swi ni mboyamelo wa leswaku ku dyondza swa phirha. Mudyondzisi wa phirha. Swi ehleketa leswaku hinkwaswo swi fanele swi nyanyula. A swi swi lemuki leswaku leswi u swi kumaka edyondzweni, swi titshege hi matshalatshala lama u ma endlaka leswaku u dyondza.”

Moya wa ku rhandza ntsako wu endla leswaku vantshwa va nga tikarhati ha nchumu. Sumio, la tshahiweke laha henhla, u te: “Sweswo swi endla leswaku va nga ha ehleketi nchumu hi vumundzuku. A hi swingani swichudeni swa le xikolweni swa le henhla leswi ehleketaka leswaku loko swi gingiriteka sweswi, swi ta tshovela enkarhini lowu taka.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

DIANA, U.S.A.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

‘Ku tirhisiwa ka swidzidzirisi ku andzile, kambe a va tali ku kumeka lava swi tirhisaka.’—MICHAEL, JARIMANI

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

“Hi langutane ni swiphiqo swa madzolonga ni ku godzomberiwa hi swidzidzirisi ekaya.”—AMIRA, MEXICO

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

“Vadyondzisi . . . va fanele va langutiwa ku fana ni vanhu van’wana lava dyondzekeke, ku nga ri tanihi vanhu lava endlaka ntirho wa manyunyu wa ku sala ni vana.”—SANDRA FELDMAN, MUUNGAMERI WA NHLENGELETANO YA VADYONDZISI VA LE AMERIKA